به گزارش خبرنگار علم و فناوری ایسکانیوز؛ همانطور که ماشین حساب‌ها باعث شدند حفظ کردن جدول ضرب بی‌معنی به نظر برسد، تلفن‌های هوشمند حفظ کردن شماره تلفن‌ها را عملاً منسوخ کردند و خدماتی مانند درخواست خودروی اینترنتی بسیاری از جوانان را از یادگیری رانندگی منصرف کرده‌اند، اکنون هوش مصنوعی این پیام را منتقل می‌کند که دیگر نیازی به فکر کردن واقعی نیست و این یک معضل بزرگ است.
ما باید توانایی تفکر انتقادی داشته باشیم. در غیر این صورت، در معرض خطر وابستگی به کسانی قرار می‌گیریم که نسخه خودشان از واقعیت را به ما تحمیل می‌کنند و این احتمالاً پایان خوبی نخواهد داشت.
آواز وسوسه‌انگیز راحتی، تفکر را تضعیف می‌کند
جاذبه هوش مصنوعی انکارناپذیر است. ایمیل می‌نویسد، گزارش‌های طولانی را خلاصه می‌کند، کد تولید می‌کند و حتی سریع‌تر از آنکه بتوانید کلمه «شبکه عصبی» را بگویید، تصویر خلق می‌کند.
اما این راحتی بی‌سابقه، ریسکی ظریف، ولی قدرتمند دارد. مطالعه‌ای از محققان دانشگاه MIT نگرانی‌هایی را مطرح کرده مبنی بر اینکه استفاده بیش از حد از ابزارهای هوش مصنوعی ممکن است توانایی‌های فکری ما را تضعیف کند.
این زوال فکری، شباهت بسیاری به استفاده مکرر از GPS دارد که باعث می‌شود توانایی خواندن نقشه را فراموش کنیم. ناگهان قطب‌نمای درونی ما فقط به سمت راحتی گرایش دارد و نه چیز دیگر. وقتی کارکردهای شناختی مهم را تماماً به هوش مصنوعی واگذار می‌کنیم، ماهیچه‌های ذهنی ما برای آن وظایف شروع به تحلیل رفتن می‌کنندپدیده‌ای که «تخلیه شناختی» (cognitive offloading) نامیده می‌شود.
چرا باید راستی‌آزمایی کنیم وقتی هوش مصنوعی «می‌داند»؟ چرا باید ایده‌پردازی کنیم وقتی می‌تواند در چند ثانیه یک فهرست ارائه دهد؟ چرا باید برای نوشتن یک جمله عالی زحمت بکشیم وقتی هوش مصنوعی می‌تواند یک جمله نسبتاً قابل قبول تحویلمان دهد؟ مغز ما ذاتاً تنبل است (یا بهتر بگوییم، کارآمد)، و به راحتی وسوسه می‌شود که مسیر کم‌مقاومت را انتخاب کند. این واگذاری فکر می‌تواند به کاهش مهارت‌های تحلیلی، قضاوت انتقادی و حل خلاقانه مسائل منجر شود. در این شرایط است که ما فقط در تحریک هوش مصنوعی حرفه‌ای می‌شویم، نه در تفکر.
هشدار پژوهشگران MIT
بر اساس گزارشی که در ۲۱ ژوئن ۲۰۲۵ منتشر شد، مطالعه‌ای جدید از MIT نشان می‌دهد که اتکا به ابزارهای هوش مصنوعی مانند چت‌جی‌پی‌ت ممکن است باعث کاهش درگیری شناختی انسان شود. شرکت‌کنندگانی که در این پژوهش از چت‌جی‌پی‌تی استفاده کردند، نسبت به کسانی که از گوگل برای جست‌وجوی اطلاعات استفاده کردند یا کسانی که از هیچ ابزاری استفاده نکردند، فعالیت مغزی کمتری در نواحی مرتبط با حافظه و خلاقیت نشان دادند. پژوهشگران هشدار می‌دهند که به‌ویژه در حوزه آموزش، اتکای بیش از حد به هوش مصنوعی می‌تواند رشد مهارت‌های تفکر انتقادی را مختل کند.
از این رو، محققان این سوال را مطرح کردند که با گسترش استفاده روزمره از ابزارهای هوش مصنوعی، اگر بیش از حد به آنها تکیه کنیم چه می‌شود؟
مطالعه‌ای که توسط آزمایشگاه مدیای MIT انجام شده، به این مساله پرداخته که استفاده از ابزارهایی مانند چت‌جی‌پی‌تی چگونه بر فعالیت‌های ذهنی انسان تأثیر می‌گذارد. و یافته‌ها قابل توجه هستند.
در این پژوهش بررسی شد که مغز انسان در حین انجام وظایف نوشتاری، با یا بدون استفاده از هوش مصنوعی، تا چه اندازه درگیر می‌شود. نتیجه؟ در حالی که چت‌جی‌پی‌تی فرآیند نوشتن را آسان‌تر می‌کند، اما ممکن است همزمان میزان تفکر فعال را نیز کاهش دهد. پژوهشگران می‌گویند افرادی که از این ابزار استفاده کرده بودند، فعالیت مغزی کمتری نسبت به کسانی داشتند که از گوگل استفاده کردند یا از هیچ ابزاری استفاده نکرده بودند. این یافته‌ها نشان می‌دهد اتکا به هوش مصنوعی در کارهایی که به تفکر نیاز دارند — مانند نوشتن، تصمیم‌گیری یا تفکر خلاق — می‌تواند توانایی ذهنی ما را ضعیف‌تر کند.
طراحی آزمایش: سه گروه، سه روش
در این آزمایش ۵۴ نفر بین ۱۸ تا ۳۹ سال شرکت داشتند که به سه گروه تقسیم شدند و قرار بر این شد که در پاسخ به پرسش‌هایی مشابه آزمون‌های استاندارد، مقاله بنویسند:
گروه اول از ChatGPT برای تولید پاسخ استفاده کرد
گروه دوم از جست‌وجوی گوگل برای یافتن و ترکیب اطلاعات استفاده کرد
گروه سوم از هیچ ابزاری استفاده نکرد و فقط به دانش و استدلال خود متکی بود
در حین نوشتن، هر شرکت‌کننده هدستی بر سر داشت که فعالیت الکتریکی در ۳۲ ناحیه از مغز را ثبت می‌کرد. هدف، بررسی میزان درگیری ذهنی در طول انجام کار بود. رهبر این پژوهش دکتر «ناتالیا کاسمینا» بود.
نتایج کاملاً روشن بودند: گروهی که از چت‌جی‌پی‌تی استفاده کرده بود، کمترین فعالیت مغزی را نشان داد. به‌ویژه نواحی مغزی مرتبط با حافظه، خلاقیت و تمرکز کم‌تحرک‌تر بودند. در مقابل، افرادی که بدون کمک از هوش مصنوعی نوشتند، بیشترین درگیری ذهنی را داشتند. آنها مجبور بودند افکارشان را سازماندهی کنند، استدلال بسازند و اطلاعات را به خاطر بیاورند؛ تمام کارهایی که باعث فعالیت عمیق مغز می‌شوند.
حتی گروهی که از گوگل استفاده کرده بود نیز در مقایسه با کاربران چت‌جی‌پی‌تی ذهن فعال‌تری داشتند؛ چراکه فرآیند جست‌وجو و ارزیابی اطلاعات، ذهن را درگیر نگه می‌دارد.
نکته دیگری نیز قابل توجه بود: بسیاری از کاربران چت‌جی‌پی‌تی فقط متن پرسش را کپی کرده و بدون ویرایش خاصی، خروجی را در مقاله چسبانده بودند. معلمانی که این مقالات را بررسی کردند، آنها را «بی‌روح» خواندند.
دکتر کاسمینا صریحا گفت: آنها فکر نمی‌کردند. فقط داشتند تایپ می‌کردند.
کارایی کوتاه‌مدت، هزینه بلند مدت
در مرحله‌ای از پژوهش، از شرکت‌کنندگان خواسته شد یکی از مقاله‌های قبلی‌شان را این بار بدون استفاده از ابزارهای کمکی بازنویسی کنند. گروهی که قبلاً از چت‌جی‌پی‌تی استفاده کرده بودند، با مشکل مواجه شدند. بسیاری نتوانستند استدلال یا ساختار مقاله اولیه‌شان را به خاطر بیاورند. از آنجا که آنها قبلاً محتوا را به طور عمیق پردازش نکرده بودند، اطلاعات در ذهنشان باقی نمانده بود.
کاسمینا این را یک زنگ خطر دانست و گفت: فرآیند کار کارآمد بود، اما هیچ چیزی در مغزشان نهادینه نشد.
نگرانی متخصصان روان‌پزشکی و آموزش
دکتر «زیشان خان»، روان‌پزشکی که با دانش‌آموزان کار می‌کند، می‌گوید قبلاً نیز نشانه‌هایی از وابستگی بیش از حد به هوش مصنوعی در میان جوانان دیده است. او هشدار داد که مسیرهای عصبی مربوط به تفکر، یادآوری و تطبیق در حال تضعیف شدن هستند.
ترس اینجاست که استفاده زودهنگام و مکرر از ابزاری مانند چت‌جی‌پی‌تی، ممکن است منجر به کاهش توانایی‌های شناختی در بلند مدت شود؛ به ویژه در مغزهای در حال رشد.
تیم MIT اکنون پژوهش را گسترش داده تا تأثیر هوش مصنوعی را در سایر حوزه‌ها نیز بررسی کند. آنها همین حالا روی برنامه‌نویسانی که از ابزارهایی مثل گیت‌هاب کوپایلت استفاده می‌کنند مطالعه می‌کنند. کاسمینا می‌گوید: تا اینجای کار، نتایج از نظر درگیری ذهنی حتی بدتر هم هست.
هشدار برای محیط‌های آموزشی و فراتر از آن
نکته جالب اینکه پژوهشگران MIT این یافته‌ها را پیش از داوری تخصصی منتشر کردند، کاری که در دنیای دانشگاهی معمول نیست. اما کاسمینا معتقد بود تأثیر احتمالی این نتایج به قدری مهم است که باید زودتر اعلام می‌شد.
او گفت: واقعاً نگرانم که کسی بگوید بیایید چت‌جی‌پی‌تی را وارد مهدکودک‌ها کنیم؛ این یک اشتباه فاجعه‌بار خواهد بود. مغزهای جوان آسیب‌پذیرترند.
برای نشان دادن آسیب‌پذیری ابزارهای هوش مصنوعی در درک تحقیق، تیم MIT ترفند هوشمندانه‌ای به‌کار برد: آنها تله‌هایی اطلاعاتی در متن پژوهش قرار دادند. وقتی کاربران از چت‌جی‌پی‌تی خواستند مطالعه را خلاصه کند، نسخه‌های تولیدی اغلب دارای خطاهای اساسی بودند؛ حتی شامل جزئیاتی که پژوهشگران اصلاً مطرح نکرده بودند.
نسخه‌ای برای استفاده هوشمندانه از هوش مصنوعی: مشارکت، نه واگذاری
پس چطور می‌توانیم از قدرت عظیم هوش مصنوعی بهره ببریم بدون آنکه دنده‌های فکری‌مان زنگ‌زده شوند؟ پاسخ در مشارکت فعال نهفته است، نه واگذاری کامل. هوش مصنوعی را مانند کارآموزی فوق‌العاده با استعداد ببینید، نه جانشینی برای خودتان.
یادتان باشد مثل هر کارآموز دیگری، هوش مصنوعی هم به نظارت، راهنمایی و چشم تیزبین نیاز دارد. یعنی باید حضور ذهن داشته باشید؛ نه اینکه فقط دستور بدهید و بهترین نتیجه را انتظار داشته باشید.
ویرایش تهاجمی، بازخوانی و راستی‌آزمایی
محتوای تولید شده توسط هوش مصنوعی را مثل یک پیش‌نویس پرانرژی، ولی احتمالاً شلخته ببینید. وظیفه شما این نیست که فقط دکمه «تولید» را بزنید و بروید؛ مگر اینکه دوست داشته باشید به رئیس یا مخاطب‌تان، اشتباهات خیالی یا اطلاعات نادرست تحویل دهید.
همیشه، خروجی هوش مصنوعی را به طور تهاجمی ویرایش، بازخوانی و به‌ویژه راستی‌آزمایی کنید. این فرآیند نه‌تنها اشتباهات را می‌گیرد، بلکه شما را وادار می‌کند به طور انتقادی فکر کنید، اطلاعات را بررسی کنید و بیان را اصلاح کنید. در واقع نوعی تمرین ذهنی است.
مهندسی مکرر پرامپت‌ها و پالایش پاسخ‌ها
به اولین پاسخ هوش مصنوعی بسنده نکنید. وارد گفت‌وگو شوید. پرامپت‌ها (ورودی ابتدایی خود) را اصلاح کنید، سؤالات پی‌درپی بپرسید، دیدگاه‌های متفاوت بخواهید و مفروضات آن را به چالش بکشید. این فرآیند تکراری شما را مجبور می‌کند نیازتان را دقیق‌تر بشناسید، دستورهایتان را دقیق‌تر بیان کنید و پاسخ‌های دریافتی را با دقت بیشتری ارزیابی کنید.
تبدیل شوید به یک همکار، نه فقط مصرف‌کننده. این کار مثل مجسمه‌سازی است؛ تکه‌سنگ خام اثر هنری نیست. هنر در تراش دقیق آن نهفته است.
دستیار هوش مصنوعی‌تان را عاقلانه انتخاب کنید
چشم‌انداز هوش مصنوعی دیگر یک موجود یکنواخت نیست؛ بلکه بازاری شلوغ با مدل‌هایی گوناگون است، هرکدام با نقاط قوت و ضعف خود. استفاده درست از ابزار درست برای کار درست، کلید جلوگیری از «مه‌آلودگی ذهنی ناشی از هوش مصنوعی» است.
گفتنی است که مفهوم مه‌آلودگی ذهنی ناشی از هوش مصنوعی به پدیده‌ای اشاره دارد که وقتی بیش از حد به ابزارهای هوش مصنوعی تکیه می‌کنیم -مانند ChatGPT یا دیگر مدل‌های زبانی- فعالیت فکری ما کاهش می‌یابد و عملکرد حافظه، تمرکز و تفکر انتقادی کند می‌شود.
هوش مصنوعی برای ایده‌پردازی
مدل‌های زبانی بزرگ مانند چت‌جی‌پی‌تی و گوگل جمینی برای تفکر واگرا، شکست انسداد خلاقانه و کاوش در گستره‌ای از امکانات عالی هستند.
نحوه استفاده هوشمندانه: خروجی آنها را به عنوان نقطه شروع ببینید. ایده‌ها را به چالش بکشید، مفاهیم مختلف را ترکیب کنید و زاویه‌هایی نو خلق کنید. به اولین فهرستی که ارائه می‌دهند اکتفا نکنید؛ درخواست نسخه‌های متفاوت، تناقض‌ها، یا پیوندهای غیرمنتظره داشته باشید.
هوش مصنوعی برای پیش‌نویس و خلاصه‌سازی
مایکروسافت و آنتروپیک کلاود در تولید پیش‌نویس اولیه و خلاصه کردن اسناد طولانی عالی هستند.
نحوه استفاده هوشمندانه: دقت، لحن و مهم‌تر از همه صحت اطلاعات را ارزیابی کنید. بخش‌هایی را به سبک و صدای خود بازنویسی کنید و هرگز خلاصه‌ای از هوش مصنوعی را بدون راستی‌آزمایی دقیق، به‌نام خود استفاده نکنید. این خلاصه را به عنوان نقطه آغاز فهم عمیق‌تر خود ببینید.
هوش مصنوعی برای کدنویسی
ابزارهایی مانند گیت‌هاب کوپایلت و جمینی کد اسیست توسعه را سریع‌تر می‌کنند و حتی می‌توانند بلوک‌های کامل کد پیشنهاد دهند.
نحوه استفاده هوشمندانه: بفهمید چرا هوش مصنوعی یک راه‌حل خاص را پیشنهاد کرده است. خودتان دیباگ کنید، منطق را یاد بگیرید و با تحلیل کد تولید شده، مهارت کدنویسی‌تان را ارتقا دهید. کپی و پیست کورکورانه کد، راهی سریع برای تبدیل شدن به ماشین رفع باگ انسانی است.
هوش مصنوعی برای جست‌وجو و تحقیق
ابزارهایی مثل پرپلیکسیتی ای‌آی پاسخ‌هایی ترکیبی از منابع وسیع ارائه می‌دهند.
نحوه استفاده هوشمندانه: همیشه اطلاعات را با منابع انسانی‌تأیید شده مقایسه کنید. اعتبار منابع مورد استفاده هوش مصنوعی را ارزیابی کنید. از آن برای دسترسی سریع استفاده کنید، نه جایگزین برای تحلیل و ترکیب انتقادی خودتان.
هوش مصنوعی برای تولید خلاقانه
مدل‌هایی مانند میدجرنی، ایمیجن و سورا می‌توانند با پرامپت‌های ساده، تصاویر، متن یا حتی صدا تولید کنند.
نحوه استفاده هوشمندانه: از هوش مصنوعی برای تقویت خلاقیت استفاده کنید، نه جایگزینی برای آن. بدانید که این مدل‌ها دارای سوگیری ذاتی از داده‌های آموزشی‌شان هستند. نگاه هنری خودتان را توسعه دهید و از هوش مصنوعی برای آزمون سبک‌ها یا ایده‌هایی استفاده کنید که شاید خودتان به آنها فکر نمی‌کردید.
هوش مصنوعی برای کارهای تخصصی
هوش مصنوعی‌های حوزه‌محور در پزشکی، حقوق و مالی می‌توانند تحلیل‌های ارزشمندی ارائه دهند.
نحوه استفاده هوشمندانه: تخصص انسانی همچنان حیاتی است. خروجی‌ها را با قضاوت حرفه‌ای خود بررسی کنید و به محدودیت‌ها و تبعات اخلاقی هر ابزار توجه داشته باشید.
توان تحلیلی خود را حفظ کنید
خطر واقعی این نیست که هوش مصنوعی شغل‌های ما را بگیرد؛ بلکه این است که اجازه دهیم ذهن ما را تصاحب کند. برای حفظ برتری تحلیلی خود، دائماً خودتان را به چالش بکشید. مهارت‌هایی را تمرین کنید که مکمل هوش مصنوعی هستند اما جایگزین‌پذیر نیستند؛ مثل تفکر انتقادی، حل مسائل پیچیده، قضاوت اخلاقی و خلاقیت انسانی اصیل.
جمع‌بندی
از هوش مصنوعی برای تقویت ذهن استفاده کنید، نه جایگزینی آن. مطالعه MIT زنگ خطری است که وابستگی بیش از حد به هوش مصنوعی واقعاً می‌تواند ما را «کند ذهن» کند، زیرا مهارت‌های تفکر انتقادی‌مان تحلیل می‌رود.
اما راه‌حل، طرد هوش مصنوعی نیست، بلکه تعامل هوشمندانه با آن است. با ویرایش تهاجمی، بازخوانی، راستی‌آزمایی، بهبود مداوم پرامپت‌ها و انتخاب دقیق ابزار مناسب برای هر کار، می‌توانیم مطمئن شویم که هوش مصنوعی تقویت‌کننده‌ای قدرتمند خواهد بود، نه عصای زیان‌آور.
هوش مصنوعی دشمن نیست. این ابزار می‌تواند بسیار مفید باشد؛ البته اگر عاقلانه استفاده شود. اما این پژوهش به ما یادآوری می‌کند که نحوه استفاده از هوش مصنوعی به اندازه خود استفاده مهم است.
آینده درباره «انسان در مقابل هوش مصنوعی» نیست؛ درباره « انسان همراه با هوش مصنوعی» است. باید هوش مصنوعی‌مان را به کار گیریم، اما نباید دیدمان را از دست بدهیم. توان ذهنی ما به آن بستگی دارد.
انتهای پیام/