سقوط حکومت «بشار اسد» در دسامبر ۲۰۲۴ (اواسط آذرماه ۱۴۰۳)، رویدادی بود که خاورمیانه را وارد مرحله‌ای جدید کرد. یکی از مولفه‌های چنین مرحله‌ای، کشیده شدن دایره عادی‌سازی روابط میان رژیم اشغالگر قدس و دولت‌های عربی به مرزهای شمالی قلمرو این رژیم و به طور مشخص با حکومت نوپای دمشق بود.
در روزهایی که اعلان رفع تحریم‌های اروپا و آمریکا علیه سوریه و نیز خروج نام «هیات تحریرالشام» از لیست گروه‌های تروریستی وزارت امور خارجه آمریکا مورد توجه بسیاری از ناظران قرار گرفت، اخبار و گمانه‌زنی‌ها در برخی رسانه‌ها در خصوص مذاکرات «احمد الشرع» حکمران دمشق در جمهوری آذربایجان با نمایندگان تل آویو موجب شد تا مسیر عادی‌سازی مناسبات دو طرف نه چندان دشوار به نظر برسد.
این در حالی است که کاخ ریاست جمهوری و ساختمان ستاد کل نیروهای مسلح سوریه در روز چهارشنبه ۲۵تیرماه هدف حملاتی بی‌سابقه از سوی رژیم صهیونیستی قرار گرفت.
در مجموع باید گفت، این تحولات که با حملات گسترده هوایی اسرائیل به زیرساخت‌های نظامی سوریه و مذاکرات مستقیم و غیرمستقیم میان دمشق و تل‌آویو همراه بوده، پرسش‌هایی درباره امکان‌پذیری صلح، اهداف استراتژیک طرفین و تهدیدات این فرآیند مطرح کرده است.
اسرائیل به دنبال تحکیم موقعیت ژئوپلیتیکی و قطع نفوذ ایران در منطقه است، در حالی که دولت موقت سوریه تحت رهبری احمد الشرع (جولانی) در پی ثبات داخلی، بازسازی اقتصادی و کسب مشروعیت جهانی است.
در این شرایط، اختلافات عمیق سیاسی، نظامی و اجتماعی، همراه با تاریخچه پرتنش روابط دو طرف، این مسیر را دشوار ساخته است.
اهداف عادی‌سازی روابط
اهداف استراتژیک صهیونیستی
رژیم صهیونیستی عادی‌سازی روابط با سوریه را فرصتی برای تقویت امنیت و گسترش نفوذ خود در خاورمیانه می‌بیند. پس از سقوط اسد، اسرائیل صدها حمله هوایی به پایگاه‌های نظامی سوریه انجام داد.
این حملات با هدف جلوگیری از دسترسی گروه‌های مقاومت به تسلیحات پیشرفته و تضعیف محور مقاومت صورت گرفت. «بنیامین نتانیاهو» نخست‌وزیر اسرائیل و «گیدئون ساعر» وزیر امور خارجه، بارها تأکید کرده‌اند که بلندی‌های جولان، تحت اشغال اسرائیل از سال ۱۹۶۷، غیرقابل‌مذاکره است.
ساعر در ژوئن ۲۰۲۵ اعلام کرد: «جولان بخشی از خاک اسرائیل باقی خواهد ماند» اما تل‌آویو آماده مذاکره برای عادی‌سازی است، مشروط به ایجاد منطقه‌ای حائل در مرزهای سوریه که عاری از تسلیحات سنگین باشد.
اسرائیل همچنین به دنبال قطع مسیرهای ادعایی انتقال تسلیحات ایران به لبنان از طریق خاک سوریه است. گزارش‌ها حاکی از پیشنهاد تل‌آویو برای تبدیل جولان به «پارک صلح» است، که به معنای تثبیت اشغال این منطقه تحت پوششی دیپلماتیک است.
از نگاه های صهیونیست‌ها، این اقدام می‌تواند تنش‌های مرزی را کاهش دهد و روابط با دولت جدید سوریه را تقویت کند. علاوه بر این، اسرائیل از خلأ قدرت در سوریه به‌ویژه با استفاده از فشارهای نظامی و دیپلماتیک برای تحمیل شروط خود برای گسترش نفوذ خود بهره می‌برد.
اهداف دولت موقت سوریه
دولت موقت سوریه تحت رهبری احمد الشرع با چالش‌های عظیم داخلی مواجه است. الشرع در مه ۲۰۲۵ در کاخ الیزه اعلام کرد که سوریه تهدیدی برای هیچ بازیگر خارجی، از جمله اسرائیل نیست و به دنبال احیای توافق آتش‌بس ۱۹۷۴ است.
منابع نزدیک به الشرع گزارش داده‌اند که دمشق به توافقی امنیتی برای توقف حملات هوایی اسرائیل تمایل دارد تا بر بازسازی زیرساخت‌های تخریب‌شده، احیای اقتصاد و جذب سرمایه‌گذاری خارجی تمرکز کند.
رفع تحریم‌های بین‌المللی که در جولای ۲۰۲۵ با فرمان اجرایی «مارکو روبیو» وزیر امور خارجه آمریکا، آغاز شد، می‌تواند دسترسی سوریه به منابع مالی را تسهیل کند.
تصویری از حمله اخیر اسرائیل به دمشق
از نگاه الجولانی عادی‌سازی همچنین می‌تواند مشروعیت بین‌المللی دولت موقت را تقویت کند که به دلیل پیشینه الشرع به‌عنوان رهبر سابق جبهه النصره با انتقادات داخلی و منطقه‌ای مواجه است. الشرع با تأکید بر اصلاحات داخلی و پرهیز از سیاست‌های تهاجمی، تلاش می‌کند خود را به‌عنوان رهبری عمل‌گرا معرفی کند که قادر به همکاری با جامعه جهانی است.
موانع عادی‌سازی مناسبات
اختلاف بر سر بلندی‌های جولان
بلندی‌های جولان که به دلیل موقعیت استراتژیک و منابع آبی‌اش اهمیت دارد، بزرگ‌ترین مانع عادی‌سازی است. اسرائیل این منطقه را بخشی از خاک خود می‌داند و گیدئون ساعر تاکید کرده که تل‌آویو درباره آن مذاکره نخواهد کرد.
در مقابل، دمشق خواستار بازگرداندن کامل جولان است. نظرسنجی مرکز مطالعات عمومی سوریه در ژوئن ۲۰۲۵ نشان داد که بخش اعظم سوری‌ها با هرگونه توافق با اسرائیل مخالف‌اند. این شکاف عمومی مذاکرات را پیچیده‌تر می‌کند.
منابع نزدیک به الشرع پیشنهاد داده‌اند که دمشق ممکن است با حفظ یک‌سوم جولان توسط اسرائیل، واگذاری یک‌سوم به سوریه و اجاره یک‌سوم دیگر برای ۲۵ سال موافقت کند. سناریوی دیگر شامل حفظ دوسوم جولان توسط اسرائیل و واگذاری یک‌سوم به سوریه است. با این حال، منابع رسمی سوری هرگونه توافق جامع را در این مرحله «زودهنگام» دانسته و بر لزوم پایبندی اسرائیل به توافق ۱۹۷۴ و عقب‌نشینی از مناطق اشغالی تأکید کرده‌اند.
پیشینه الشرع و بی‌اعتمادی اسرائیل
در حالی که گروه‌های تروریستی منطقه غالبا در خدمت منافع رژیم صهیونیستی قرار داشته‌اند اما پیشینه الشرع به‌عنوان رهبر سابق گروه‌های تروریستی اعتماد اسرائیل به دولت جدید را کاهش داده است.
تل‌آویو نگران است که همکاری با الشرع به تقویت گروه‌های تندرو منجر شود. «ایال زیسر» تحلیلگر مسائل سوریه در گفت‌وگو با «هاآرتص» هشدار داده که تغییر از رژیم باثبات اسد به حکومتی با ریشه‌های تندرو می‌تواند تهدیدات جدیدی برای اسرائیل ایجاد کند. این بی‌اعتمادی باعث شده اسرائیل مذاکرات را از طریق میانجی‌گری آمریکا پیش ببرد.
اولویت‌های داخلی سوریه
سوریه پس از سال‌ها جنگ با چالش‌های عظیمی مانند بازسازی، آشتی ملی و احیای اقتصاد مواجه است. «وائل العجی» پژوهشگر سوری تأکید کرده که عادی‌سازی با اسرائیل در حال حاضر اولویت دمشق نیست زیرا بازسازی زیرساخت‌ها و جذب سرمایه‌گذاری خارجی اهمیت بیشتری دارد.
«سمیر عبدالله» تحلیلگر مرکز مطالعات معاصر عربی نیز معتقد است که توقف حملات اسرائیل و بازگشت به توافق ۱۹۷۴ پیش‌نیاز هر مذاکره‌ای است. این اولویت‌ها، ظرفیت دمشق برای تمرکز بر عادی‌سازی را محدود کرده است.
حملات بی وقفه اسرائیل
رژیم صهیونیستی پس از سقوط بشار اسد حملات به سوریه را نه تنها قطع نکرده بلکه تشدید نیز کرده است. همچنان که اشاره شد، اسرائیل ساختمان ستاد کل ارتش سوریه و کاخ ریاست جمهوری را هدف قرار داد. این مسائل در کنار تحولات سویدا و دروزی‌ها و حمایت اسرائیل از آن‌ها بر مشکلات عادی‌سازی افزوده است.
تهدیدات عادی‌سازی
عادی‌سازی می‌تواند مشروعیت داخلی دولت الشرع را تضعیف کند. پذیرش اشغال جولان یا همکاری امنیتی با اسرائیل ممکن است به اعتراضات گسترده، به‌ویژه از سوی گروه‌های ملی‌گرا و حامی محور مقاومت، منجر شود.
حملات هوایی اسرائیل که پس از سقوط اسد شدت گرفته، خشم عمومی را برانگیخته و دولت موقت را در موقعیت دشواری قرار داده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که حملات به قنیطره و دمشق به نارضایتی عمومی دامن زده است.
علاوه بر این، همکاری با دولتی با ریشه‌های تندرو می‌تواند خطر تقویت گروه‌های افراطی را برای اسرائیل به همراه داشته باشد. زیسر هشدار داده که توافق با الشرع ممکن است به بی‌ثباتی در مرزهای شمالی منجر شود، به‌ویژه اگر گروه‌های تندرو از خلأ قدرت سوءاستفاده کنند. همچنین، هرگونه توافق ناپایدار می‌تواند تنش‌ها با گروه‌های مقاومت را تشدید کند، که همچنان توانایی‌های نظامی قابل‌توجهی دارند.
از سوی دیگر عادی‌سازی می‌تواند به بی‌ثباتی بیشتر در خاورمیانه منجر شود. واکنش‌های منفی قطر، عربستان و اتحادیه عرب به حملات اسرائیل نشان‌دهنده مقاومت منطقه‌ای علیه گسترش نفوذ تل‌آویو است.
از نگاه محافل رسانه‌ای صهیونیست‌ها، تقویت روابط سوریه با اسرائیل ممکن است برخی کشورهای عربی را به سمت ایران سوق دهد، همان‌طور که گزارش‌های اخیر از تغییر سیاست‌های دولت‌های خلیج فارس خبر داده‌اند.
چشم‌انداز مذاکرات
عادی‌سازی روابط در بستری از تحولات ژئوپلیتیک پیچیده پیش می‌رود. اسرائیل، با حمایت آمریکا به دنبال تحمیل شروط خود، به‌ویژه حفظ جولان، است. در مقابل، دولت موقت سوریه به دنبال توافقی امنیتی برای توقف حملات اسرائیل و کسب مشروعیت بین‌المللی است. با این حال، شکاف عمومی در سوریه، بدبینی به پیشینه الشرع و واکنش‌های منطقه‌ای، صلح جامع را دشوار کرده است.
توافق امنیتی موقت، شامل به‌روزرسانی آتش‌بس ۱۹۷۴، هماهنگی علیه گروه‌های مقاومت و توقف حملات هوایی، محتمل‌تر از عادی‌سازی کامل است. پایداری چنین توافقی به حل مسائل بنیادین، به‌ویژه وضعیت جولان، و مدیریت تهدیدات منطقه‌ای بستگی دارد. تحلیلگران معتقدند که عادی‌سازی کامل نیازمند زمان و حل تدریجی اختلافات است، در حالی که اولویت‌های داخلی سوریه و بی‌اعتمادی متقابل، این فرآیند را کند می‌کند.
جمع‌بندی
عادی‌سازی روابط میان سوریه و اسرائیل با موانع عمیق سیاسی، نظامی و اجتماعی مواجه است. اهداف اسرائیل برای حفظ جولان و قطع نفوذ ایران، در کنار نیاز سوریه به ثبات و بازسازی، مذاکرات را پیچیده کرده است.
تهدیدات ناشی از بی‌اعتمادی متقابل، واکنش‌های منطقه‌ای و پیشینه تندرو دولت موقت، صلح جامع را در کوتاه‌مدت بعید ساخته است. در حال حاضر، توافق امنیتی محدود، شامل توقف حملات متقابل و هماهنگی مرزی، محتمل‌تر از عادی‌سازی کامل است.
این وضعیت، به‌تعبیری، به حالت «نه صلح، نه جنگ» شباهت دارد، که در آن طرفین از درگیری مستقیم پرهیز می‌کنند، اما روابط دیپلماتیک رسمی شکل نمی‌گیرد. آینده این فرآیند به توانایی طرفین در مدیریت اختلافات و ایجاد اعتماد متقابل بستگی دارد.
منابع:
Reuters: Exclusive: Syria and Israel in direct talks focused on security, sources say
الجزیره: هل تطبع سوریا مع إسرائیل؟ وما شروطها؟
بی بی سی: هل یوقع أحمد الشرع علی اتفاق تطبیع مع إسرائیل؟
اسکای نیوز عربیة: السلام بین سوریا وإسرائیل.. عقبات تقف أمام التسویة النهائیة