خبرآنلاین - محمدحسین لطف‌الهی: پلیس جمهوری آذربایجان روز سه‌شنبه یک جولای به دفتر خبرگزاری روسی اسپوتنیک در باکو حمله و مدیران این خبرگزاری را بازداشت کرد. بازداشت و محکوم کردن شهروندان روسیه به زندان، در حالی که بعضی از آن‌ها به شدت مجروح شده بودند، از تلویزیون دولتی جمهوری آذربایجان پخش شد و اتفاقی تاریخی را رقم زد؛ یکی از جمهوری‌های سابق اتحاد جماهیر شوروی آشکارا و در انظار عمومی مسکو را تحقیر کرده بود، بدون این که از عواقب این کار بترسد.
آغاز یک پایان
نقطه شروع این افول روسیه را باید روزی دانست که مسکو تصور می‌کرد در اوج قدرت قرار دارد. ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، ده‌ها هزار سرباز روس با عبور از مرزهای بین‌المللی، حمله‌ای تمام عیار را علیه اوکراین آغاز کردند. این حمله قرار بود یک پیروزی بزرگ برای روسیه باشد اما اوکراین به باتلاقی تبدیل شد که هرچند نیروهای نظامی روسیه توانستند در آن پیشروی کنند اما تمام انرژی روسیه را در بیرون از مرزها به خود معطوف کرد.
نشریه اکونومیست نوشته است: «تنش میان آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه ناگورنو – قره‌باغ یکی از کلیدی‌ترین عوامل تداوم نفوذ روسیه در منطقه قفقاز بود. مسکو با آگاهی از این مسئله می‌کوشید تا همواره با برقراری نوعی توازن، این مناقشه را حل‌نشده و راکد باقی بگذارد. با این حال، هنگامی که آذربایجان در سال ۲۰۲۰ برای پس گرفتن این منطقه اقدام به حمله نظامی کرد، روسیه حاضر نشد کمک زیادی به ارمنستان کند. این اقدام تا حدی به تلافی قیام مردمی دو سال قبل بود که نیکول پاشینیان را در ارمنستان به قدرت رساند اما روس‌ها اهداف دیگری را نیز دنبال می‌کردند.»
به نوشته اکونومیست، پوتین به آذربایجان اجازه داد تا بخشی از قلمرو اطراف ناگورنو-قره‌باغ را تصرف کند، و سپس آتش‌بسی را به آذربایجان تحمیل کرد که به روسیه امکان داد تا نیروهای خود را تحت پوشش حافظان صلح در آذربایجان مستقر کند و ارمنستان را آسیب‌پذیرتر و وابسته‌تر به خود سازد. پوتین همچنین برای آذربایجان شرط گذاشت که اگر می‌خواهد کریدوری برای اتصال دو بخش جدا افتاده از خاک خود بسازد، این کریدور باید زیر نظر سرویس امنیت داخلی روسیه (FSB) باشد.
آتش‌بس شکننده میان باکو و ایروان تا سال ۲۰۲۳ پایدار بود اما در آن سال، الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان که طی دهه‌های گذشته تلاش می‌کرد از رنجاندن روس‌ها اجتناب کند، به سرعت متوجه تغییر وضعیت ناشی از درگیر شدن مسکو در جنگ اوکراین شد و دریافت که در چنین شرایطی، نیروهای حافظ صلح روسیه عقب‌نشینی را بر درگیری نظامی در قفقاز ترجیح می‌دهند. تا سپتامبر ۲۰۲۳، در حالی که صلح‌بانان روسی، شکست و عقب‌نشینی‌های ارمنستان را به نظاره نشسته بودند، جمهوری آذربایجان تمام مناطق باقی‌مانده از منطقه ناگورنو – قره‌باغ را به طور کامل تصرف کرد. تصرف کامل منطقه ناگورنو قره‌باغ، تبعات مهمی برای روسیه داشت؛ نیروهای حافظ صلح روسیه مجبور به خروج از آذربایجان شدند، روسیه ابتکار عمل را در زمینه کریدوری که قرار بود دو بخش جدا افتاده از خاک آذربایجان را به هم متصل کند از دست داد، و ارمنستان هم که درخواست‌هایش برای کمک از روسیه نادیده گرفته شده بود، عضویت خود را در پیمان امنیت جمعی (CSTO) به رهبری روسیه به حالت تعلیق درآورد.
زائر شیری‌یف، پژوهشگر بنیاد کارنگی درباره تحولات در آن دوره زمانی می‌گوید: «آذربایجان که از این پیروزی جسارت یافته بود، به دنبال تعامل با مسکو به عنوان یک طرف برابر و نه یک زیردست برآمد و بدین ترتیب، دیدگاه روسیه مبنی بر اینکه قفقاز جنوبی حیاط خلوت آن است را به چالش کشید.» باکو همچنین به مسکو اعلام کرد که مایل نیست مدیریت کریدوری را که در ذهن دارد به FSB بسپارد و ترجیح می‌دهد این کریدور تحت نظر یک نهاد بین‌المللی مستقل باشد.
به رغم اینکه آذربایجان، آتش‌بس مدنظر روسیه را شکسته بود، مسکو همچنان تلاش داشت تا رابطه‌اش با جمهوری آذربایجان را حسنه نگه دارد اما یک حادثه تمام تلاش‌های کرملین را بر باد داد. هواپیمای متعلق به خطوط هوایی آذربایجان روز چهارشنبه ۲۵ دسامبر (۵ دی) در حال پرواز از پایتخت آذربایجان باکو به شهر گروزنی در شمال قفقاز روسیه بود که به دلایل نامشخص تغییر مسیر داده و هنگام تلاش برای فرود در آکتائو قزاقستان در ۳ کیلومتری فرودگاه این شهر سقوط کرد. پس از برخورد موشک، سامانه ناوبری هواپیما دچار اختلال شده و به آن اجازه فرود اضطراری در فرودگاه‌های روسیه داده نشده است. پس از آن هواپیما مجبور شد مسیر خود را به سمت قزاقستان تغییر دهد، اما در نزدیکی شهر آکتائو سقوط کرده و آتش گرفت. به گفته مقام‌های روسی، این هواپیما با یک پهپاد اوکراینی اشتباه گرفته شده بود، با این حال، هرچند ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه اقدام به عذرخواهی از باکو کرد اما مسکو حاضر نشد رسما مسئولیت این اقدام را بپذیرد.
از آن زمان، روابط باکو با مسکو روز به روز تیره‌تر شده است. جمهوری آذربایجان در ژانویه ۲۰۲۵، مرکز فرهنگی روسیه را به اتهام جاسوسی تعطیل کرد. در مقابل، مسکو بر شدت سختگیری‌ها علیه مهاجران آذربایجانی ساکن روسیه افزود و حمله‌ای سایبری علیه رسانه‌های آذربایجانی ترتیب داد. واکنش باکو به این ماجرا، تعطیل کردن دفتر محلی راشا تودی بود.
در چنین فضایی بود که مقامات محلی در یکاترینبورگ در تاریخ ۲۷ ژوئن، ده‌ها آذربایجانی را به اتهام دست داشتن در مجموعه‌ای از قتل‌ها در اوایل دهه ۲۰۰۰، بازداشت کردند. مقامات با بازداشت‌شدگان با خشونت رفتار کردند که این امر منجر به مرگ تعدادی از بازداشت‌شدگان شد. رسانه‌های دولتی آذربایجان با انتشار روزانه بیش از ۱۰۰ مطلب و ویدئو درباره این رویداد، به آتش خشم ناشی از این موضوع دامن زدند تا در نهایت در روز ۱ جولای، نیروهای امنیتی آذربایجان به دفتر خبرگزاری روسی اسپوتنیک یورش بردند و مدیر آن را بازداشت کردند.
بسیاری از تحلیلگران معتقدند اگر روسیه درگیر جنگ در اوکراین نبود، آذربایجان چنین آزادی عملی پیدا نمی‌کرد. ریچارد گیراگوسیان، مدیر و بنیان‌گذار مرکز مطالعات منطقه‌ای (RSC)، یک اندیشکده مستقل در ایروان، به یورونیوز گفت: «در حالی که روسیه درگیر تهاجم ناکام خود به اوکراین است، این وضعیت تا حد زیادی به قیمت کنار گذاشته شدن روسیه تمام شده است.»
تغییر مسیر دوباره
روسیه در شرایطی که توان اقتصادی و نظامی خود را بر پیروزی در اوکراین معطوف کرده، امکان استفاده از زور در برابر بازیگری چون آذربایجان که در سال‌های اخیر به شدت از سوی اسرائیل و ترکیه تسلیح شده، ندارد. به همین دلیل، بهترین راه برای مسکو که بتواند نفوذ خود را در منطقه قفقاز حفظ کند، ارمنستان است که برای واردات مواد غذایی و انرژی به شدت به روسیه وابسته است و روسیه همچنان پایگاه نظامی خود را در آن کشور حفظ کرده است.
آنچه روسیه در ارمنستان فاقد آن است، حمایت مردمی است. ارمنی‌های کمی پس از چه در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ اتفاق افتاد، پوتین را یک متحد می‌بینند. از طرفی، توافق با آذربایجان و پایان اشغال قره‌باغ، با همه دردناک بودنش، فرصت‌هایی را در اختیار ارمنستان قرار داد که تا پیش از این از آن‌ها محروم بود. برای مثال، ارمنستان امکان احیای روابط خود را با ترکیه پیدا کرد و نفوذ چهره‌ها و گروه‌هایی که ساکن منطقه ناگورنو – قره‌باغ بودند و روابط بسیار نزدیکی با مسکو داشتند، در سیاست داخلی و خارجی ایروان کاهش یافت.
مایکل زولیان، مورخ ارمنستانی می‌گوید: «روسیه به ارمنستان به چشم یک ابزار تنظیم‌گری در روابط خود با باکو و آنکارا نگاه می‌کرد.»
ارمنستان از زمان شکست در جنگ با آذربایجان، در تلاش بوده است تا خود را از نفوذ روسیه رها کرده و به اتحادیه اروپا نزدیک‌تر شود. مهم‌تر از آن، تلاش‌های خود برای عادی‌سازی روابط با ترکیه را تشدید کرده است، روابطی که تحت تأثیر نسل‌کشی ارامنه توسط امپراتوری عثمانی در سال‌های ۱۹۱۵-۱۹۱۶ قرار داشت.
آرگ کوچینیان، رئیس یک اندیشکده امنیتی در ایروان به اکونومیست گفته است که در ارمنستان مدت‌ها به روسیه به عنوان تنها محافظ در برابر ترکیه نگریسته می‌شد. اکنون این روسیه است که به عنوان یک تهدید دیده می‌شود. همزمان، ارمنستان به دنبال راهی است تا بتواند با کمترین هزینه به تقابل به آذربایجان پایان دهد. با این حال، دیپلماسی زور و اتکای آذربایجان به توان نظامی برای تحمیل صلح، شرایط را برای ارمنستان بسیار سخت کرده است.
آذربایجان می‌خواهد که ارمنستان با برگزاری همه‌پرسی، هرگونه ادعا در خصوص منطقه ناگورنو -قره‌باغ را برای همیشه کنار بگذارد و همچنین خواهان دسترسی بدون مانع از طریق جنوب ارمنستان به نخجوان است.
در این شرایط، امید روسیه به انتخابات سال آینده ارمنستان است که شاید جریان‌های نزدیک به روسیه بتوانند در آن به قدرت برسند.
مرکز مطالعات شرقی (OSW) مستقر در ورشو نوشته است: « روسیه به تلاش‌های خود برای بی‌ثبات کردن اوضاع در ارمنستان ادامه خواهد داد. ابزارهای بالقوه در اختیار این کشور شامل نفوذ در «کلیسای حواری ارمنی» (AAC) و همچنین بهره‌گیری از دارایی‌های ساموئل کاراپتیان است که زیرساخت‌های انرژی ارمنستان را کنترل می‌کند و ثروت او بیش از ۳ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. همچنین این احتمال وجود دارد که روسیه پشت مشکلات اخیر صادرکنندگان نوشیدنی‌های الکلی ارمنستان بوده باشد؛ مشکلاتی که در پی تعلیق موقت ترانزیت این محصولات از سوی گرجستان به وجود آمد. ارمنستان با خودداری از مشارکت در اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا و سازمان پیمان امنیت جمعی، در حال فاصله گرفتن از چارچوب‌های همگرایی پسا-شوروی است؛ با این حال، از انجام اقدامات آشکارا خصمانه علیه روسیه خودداری ورزیده است. برای نمونه، در ماه مه، ارمنستان میزبان سرگئی لاوروف، وزیر خارجۀ روسیه بود و نیکول پاشینیان نیز در جشن‌های «روز پیروزی» در مسکو شرکت کرد. همزمان، رهبر ارمنستان گام‌هایی را برای نزدیک‌تر کردن کشورش به غرب برداشته است.»
۴۲
∎