زهرا وجدانی: در حالی که جهان با شتابی بی‌سابقه به سوی بهره‌برداری از فناوری‌های نوین در حال حرکت است، ایران نیز در مسیر توسعه و بومی‌سازی صنعت پهپادهای غیرنظامی گام‌های مهمی برداشته است؛ از تولید پهپادهای تخصصی در حوزه کشاورزی هوشمند گرفته تا تصویب قانون ساماندهی این فناوری در مجلس. در این گزارش به بررسی جامع دستاوردها، ظرفیت‌ها، محصولات و ابعاد قانونی صنعت پهپاد ایران می‌پردازیم.
ورود پهپادها به میدان فناوری‌های تحول‌آفرین
پهپادها یا همان پرنده‌های هدایت‌پذیر از راه دور (UAV) به‌عنوان یکی از نماد‌های شاخص فناوری هوشمند در دهه اخیر، انقلابی در مدیریت عملیات و داده‌برداری در جهان به‌وجود آورده‌اند. این ابزار‌های بدون سرنشین با قابلیت انجام مأموریت‌های پیچیده و پرریسک بدون حضور فیزیکی انسان در حوزه‌هایی همچون نظامی، امنیتی، محیط‌زیست، امداد و نجات، خدمات شهری، اکتشافات معدنی و به‌ویژه کشاورزی به‌کار گرفته می‌شوند.
در ایران نیز طی دو دهه اخیر صنعت پهپاد با تکیه بر توان علمی و فناورانه داخلی و با مشارکت شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها به جایگاهی برجسته در سطح منطقه و جهان دست یافته است. پهپادهای ایرانی امروزه قادرند عملیات‌هایی از قبیل شناسایی، نقشه‌برداری، سم‌پاشی، تصویربرداری، بذرپاشی و پایش محیط‌زیست را با دقت بالا انجام دهند.
خودکفایی در تولید و توسعه پهپادهای کشاورزی
یکی از حوزه‌هایی که در سال‌های اخیر به‌شدت از توسعه فناوری پهپادها در ایران بهره‌مند شده کشاورزی است. با توجه به چالش‌های اقلیمی، کمبود منابع آبی، و نیاز به افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی پهپادها به ابزاری بی‌بدیل برای کشاورزی دقیق در ایران تبدیل شده‌اند. این پهپادها توانایی تصویربرداری چندطیفی، شناسایی آفات، سنجش سلامت گیاهان، بذرپاشی و سم‌پاشی هوشمند را دارند.
پهپادهای کشاورزی که در کشور توسط شرکت دانش‌بنیان تخصصی طراحی و تولید می‌شوند که به تجهیزاتی مانند دوربین‌های چندطیفی (Multispectral)، حسگر‌های NDVI، سیستم‌های GPS دقیق و مخازن مایع برای پاشش هوشمند مجهز شده‌اند.
این پهپادها قادرند داده‌هایی دقیق درباره وضعیت سلامت گیاه، پراکندگی آفات، دمای خاک، نیاز آبی و پوشش گیاهی ارائه دهند. به‌علاوه با بذرپاشی و سم‌پاشی دقیق می‌توانند بهره‌وری زمین‌های کشاورزی را افزایش داده و مصرف آب و نهاده‌های شیمیایی را کاهش دهند.
طبق برسی‌های انجام شده راه‌اندازی دهکده‌های فناوری کشاورزی در دولت سیزدهم موجب افزایش ۴ برابری تعداد پهپادهای کشاورزی فعال شده است. این امر نشان‌دهنده عزم جدی در گسترش فناوری‌های نوین در حوزه کشاورزی است.
همچنین طبق آمار رسمی معاونت علمی ریاست‌جمهوری در حال حاضر ۲۲۵ شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه پهپادهای غیرنظامی در کشور دارای مجوز رسمی هستند. در حوزه کشاورزی نیز بیش از ۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان، شامل نوپا و فناور، در بخش‌های مختلف کشاورزی فعالند و از بین آنها بیش از ۱۰ شرکت تخصصی در ساخت و خدمات پهپاد کشاورزی مشغول به کارند.
پهپاد‌هایی که در ایران ساخته می‌شوند؛ معرفی ۱۲ نمونه بومی
در این بخش به معرفی نمونه‌هایی از پهپادهای توسعه‌یافته توسط شرکت‌های داخلی می‌پردازیم که هر یک دارای ویژگی‌ها و کاربرد‌های منحصربه‌فردی هستند:
پهپاد سامان: دارای برد پروازی ۲۰ کیلومتر، دوربین‌های حرارتی و چندطیفی. مناسب برای نقشه‌برداری شهری و پایش منابع طبیعی.
پهپاد بردیا: پهپاد کشاورزی با قابلیت حمل ۱۰ لیتر محلول، سم‌پاشی دقیق تا ۵ هکتار، مناسب برای مزارع وسیع و باغات.
پهپاد کاوشگر: مناسب برای امداد و نجات با دوربین Live View و برد تصویر ۱۰ کیلومتر.
پهپاد زرین پرواز: دارای بال ثابت، پرواز ۱۲۰ دقیقه‌ای، دقت کمتر از ۵ سانتی‌متر در فتوگرامتری، کاربرد در راه‌سازی و کشاورزی.
پهپاد سبز پرواز: مخصوص بذرپاشی در اراضی شیب‌دار، با امکان پرواز شبانه و مقاوم در برابر باد.
پهپاد سیمرغ: دقت بالا در نقشه‌برداری، کاهش هزینه نیروی انسانی، مناسب برای مناطق صعب‌العبور.
پهپاد آریو: ساخته‌شده از کامپوزیت‌های هوافضا، با قابلیت نصب دوربین حرارتی، پرواز بدون نیاز به باند و فرود با چتر.
پهپاد زاگرس: پرواز تا ارتفاع هزار پا، با توان حمل ۱.۵ کیلوگرم و قابلیت بازیافت پرنده با تور یا فرود سینه‌ای.
پهپاد کارن: تمرکز بر تولید قطعات داخلی مانند کانکتور‌ها و دسته‌سیم، با رعایت استاندارد‌های جهانی.
پهپاد خورشیدی: پرواز مداوم تا ۴ ساعت با انرژی خورشیدی؛ مناسب برای دیده‌بانی، پایش محیطی و تصویربرداری سبز.
پهپادهای آشیانه‌دار تحت شبکه (DIB): مناسب برای تصویربرداری معدنی و عملیات پایش مستمر از راه دور.
پهپاد پستی: برای انتقال محموله از مبدأ به مقصد در کمترین زمان، با قابلیت برنامه‌ریزی مسیر پروازی دقیق.
گامی مهم برای پایان سردرگمی قانونی
تصویب لایحه ساماندهی پهپادهای غیرنظامی ۸ تیرماه ۱۴۰۴ نه‌تنها به‌عنوان نخستین قانون جامع در این حوزه شناخته می‌شود، بلکه باید آن را از دستاورد‌های مهم دولت چهاردهم در حوزه اکوسیستم نوآوری و فناوری دانست. این اقدام که پس از سال‌ها پیگیری، جلسات کارشناسی، بررسی‌های فنی و مطالبه فعالان صنعت پهپاد به ثمر نشست توانست بالاخره یک چارچوب حقوقی شفاف، منسجم و قابل‌اتکا برای توسعه صنعت پهپادهای غیرنظامی در کشور ایجاد کند.
تا پیش از آن فقدان قانون مشخص موجب سردرگمی تولیدکنندگان، محدودیت برای فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان، مشکل در صادرات و واردات، نبود ضمانت حقوقی برای سرمایه‌گذاری و حتی عدم هماهنگی میان نهاد‌های اجرایی شده بود. اما اکنون‌با وجود این سازوکار مشخص قانونی، مسیر رشد، توسعه و بین‌المللی‌سازی فناوری‌های پهپادی کمی هموارتر شده است.
این قانون می‌تواند بسیاری از چالش‌ها را مرتفع و بستر مناسبی برای ارتقای توانمندی‌های فناورانه داخلی فراهم کند. حمایت حقوقی از شرکت‌های نوآور، تسهیل روند صدور مجوزها، ایجاد امکان بهره‌برداری هدفمند و تشویق سرمایه‌گذاری بخش خصوصی از مهم‌ترین ثمرات این قانون در دولت چهاردهم است.
قانون‌گذاری رسمی برای پهپادهای غیرنظامی در ایران
با گسترش استفاده از پهپادها، مجلس شورای اسلامی در اقدامی پیشرو، لایحه ساماندهی پرنده‌های هدایت‌پذیر از راه دور غیرنظامی را به تصویب رساند. در این قانون، پهپادهای غیرنظامی در سه گروه طبقه‌بندی شده‌اند:
۱. پهپاد خدماتی: شامل پهپادهای مورد استفاده در حوزه‌هایی مانند کشاورزی، محیط‌زیست، امداد و نجات، ارتباطات، مدیریت بحران و خدمات شهری. حداکثر ارتفاع مجاز پرواز برای این گروه ۵۰۰ متر از سطح زمین تعیین شده است.
۲. پهپاد تفریحی-ورزشی: با شعاع پرواز حداکثر ۱۰۰۰ متر و ارتفاع پرواز ۱۰۰ متر، بدون سامانه ناوبری و داده‌برداری حرفه‌ای.
۳. پهپاد اسباب‌بازی: با وزن زیر ۲۰۰ گرم و پرواز تا ارتفاع ۵۰ متر، فاقد سامانه ناوبری و دارای دوربین ساده با کیفیت پایین.
مطابق ماده ۴ این قانون، صدور مجوز‌های فعالیت، آموزش، بهره‌برداری، تعمیر و گواهینامه کاربری، منوط به استعلام‌های امنیتی از نهاد‌های ذی‌ربط و تأیید سازمان هواپیمایی کشوری است.
همچنین، طبق ماده ۶، واردات پهپادهای غیرنظامی ممنوع اعلام شده، مگر در موارد خاص با تأیید سازمان هواپیمایی و نهاد‌های امنیتی.
معاونت علمی ریاست‌جمهوری نیز موظف شده در جهت بومی‌سازی فناوری، از شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها حمایت کند.
الزامات جدید برای بهره‌برداری از پهپادهای غیرنظامی
بر اساس مفاد قانونی تصویب‌شده، بهره‌برداری از پهپادهای غیرنظامی مشروط به ثبت اطلاعات پرواز از جمله زمان، مبدأ، مقصد و ارتفاع در سامانه طراحی‌شده توسط شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران است. انجام هرگونه عملیات بدون ثبت در این سامانه، غیرقانونی محسوب می‌شود.
همچنین طبق ماده ۹ پهپادها ملزم به دریافت سند مالکیت با شماره شناسایی یکتا، مشخصات فنی و اطلاعات مالک هستند. تغییرات فنی نیز تنها با مجوز رسمی امکان‌پذیر خواهد بود.
در ماده ۱۶ به صراحت آمده است که هرگونه داده‌برداری علمی و فنی (مانند فتوگرامتری، ژئوفیزیک، پرتوسنجی و...) صرفاً با اخذ مجوز‌های تخصصی قانونی قابل اجرا است.
وظایف معاونت علمی در قانون ساماندهی پهپادها
طبق لایحه تازه‌تصویب‌شده در تیرماه ۱۴۰۴ معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری نقش کلیدی در تسهیل و حمایت از صنعت پهپاد ایفا می‌کند. بر اساس تبصره ۲ ماده ۴ این قانون، این معاونت موظف است:
با همکاری وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت، جهاد کشاورزی و دفاع، سازوکار تبادل دانش طراحی و تولید پهپاد بین بخش نظامی و غیرنظامی و شرکت‌های دانش‌بنیان را تدوین کند.
با همکاری وزارت صمت و سازمان هواپیمایی کشوری، سازوکار صادرات محصولات و خدمات توسعه‌یافته صنعت پهپادی غیرنظامی را طراحی و در کارگروه پهپادی ماده ۳ به تصویب برساند.
بر بومی‌سازی و انتقال فناوری‌های نوین در این حوزه تمرکز کند و از آن حمایت کند.
روند صدور مجوز واردات نمونه محصول نهایی و قطعات را برای شرکت‌های دانش‌بنیان، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی تسهیل نماید.
روایت شکری از ضرورت قانون‌گذاری پهپادی
این دغدغه‌ها و نیاز به قانون‌گذاری پیش‌تر نیز در گفت‌و‌گو‌های کارشناسی از سوی مسئولان مورد تأکید قرار گرفته بود. در مصاحبه‌ای که حسین شکری، دبیر ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان هوافضا، حمل‌ونقل و شهرسازی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در تاریخ ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ با خبرنگار علمی برنا داشته است، به همین موارد اشاره شده بود.
شکری در این گفت‌و‌گو گفته بود: پهپادها در زمینه‌های مختلفی نظیر کشاورزی دقیق، تصویربرداری هوایی، پایش خطوط انتقال نفت و گاز و مدیریت منابع طبیعی کاربرد‌های فراوانی دارند. در واقع استفاده از پهپادها می‌تواند در بسیاری از زمینه‌ها به بهبود کیفیت خدمات و افزایش بهره‌وری کمک کند.
وی با تأکید بر اهمیت این لایحه افزود: این لایحه می‌تواند زیرساخت قانونی مناسبی برای حضور گسترده‌تر بخش خصوصی در حوزه طراحی، ساخت و بهره‌برداری از پهپادها فراهم کند و مسیر را برای توسعه این صنعت در قالب اقتصاد دانش‌بنیان هموار سازد.
شکری همچنین با اشاره به وضعیت فعلی شرکت‌های دانش‌بنیان تصریح کرد: در حال حاضر شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه پهپاد به حمایت‌های حقوقی و تسهیل فرآیند‌های قانونی نیاز دارند تا بتوانند در این بخش رشد کنند و به بازار‌های جهانی راه یابند. تصویب این لایحه می‌تواند موجب شتاب گرفتن فعالیت‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها در بخش پهپادهای غیرنظامی شود.
وی در بخش دیگری از این مصاحبه گفت: این لایحه به‌طور خاص به نحوه بهره‌برداری از پهپادها، مسئولیت دستگاه‌ها و ارگان‌های مختلف در این حوزه، و لزوم ایجاد مقرراتی برای فعالیت‌های شرکت‌ها پرداخته است. یکی از اهداف اصلی این لایحه، تسهیل فرآیند‌های قانونی و ایجاد حمایت‌های لازم از شرکت‌های خصوصی دانش‌بنیان است. در واقع، این لایحه به‌عنوان یک ابزار قانونی می‌تواند به رشد و شکوفایی فناوری‌های نوین در حوزه پهپادها کمک کند.
از خلا قانونی به‌سوی جهش فناورانه و اقتصادی در صنعت پهپاد ایران
تصویب قانون ساماندهی پهپادهای غیرنظامی در تیرماه ۱۴۰۴ را باید یکی از تصمیمات راهبردی و دیرهنگام، اما سرنوشت‌ساز در مسیر توسعه فناوری‌های نوین در ایران دانست؛ قانونی که نه‌تنها خلأ‌های حقوقی و ساختاری چندین‌ساله در این حوزه را برطرف کرده، بلکه با ارائه چارچوبی منسجم مسیر فعالیت، نوآوری، سرمایه‌گذاری و صادرات را نیز برای بازیگران این صنعت هموار ساخته است.
با قانونمند شدن تمامی ارکان ساخت، بهره‌برداری، آموزش، پرواز و حتی صادرات پهپادهای غیرنظامی حالا شرکت‌های دانش‌بنیان، دانشگاه‌ها و بازیگران غیردولتی می‌توانند با امنیت حقوقی بیشتر وارد میدان شوند، بدون آنکه نگران موانع اداری یا نبود سازوکار مشخص باشند. این تحول نه‌تنها اعتماد به اکوسیستم داخلی را افزایش می‌دهد، بلکه با تسهیل ورود به بازار‌های جهانی فرصت‌های تازه‌ای برای صادرات فناوری بومی و حضور مؤثر در زنجیره‌های نوآوری جهانی فراهم می‌آورد.
از سوی دیگر در شرایطی که بسیاری از کشور‌ها در حال تدوین و اصلاح مقررات مرتبط با پهپادها هستند، تصویب این قانون به ایران این امکان را می‌دهد تا از مزیت پیشگامی در منطقه برخوردار شود. ایران حالا یکی از معدود کشور‌هایی است که یک چارچوب قانونی جامع برای پهپادهای غیرنظامی در اختیار دارد، آن هم در شرایطی که استفاده از این ابزار در حوزه‌هایی، چون کشاورزی دقیق، مدیریت بحران، حمل‌ونقل، زیست‌محیطی و شهر هوشمند به‌سرعت در حال گسترش است.
نکته مهم‌تر آن است که این قانون به تازگی تصویب شده توانست با همراهی معاونت علمی و دستگاه‌های اجرایی، پس از سال‌ها پیگیری فعالان، دغدغه‌های صنعت را به زبان قانون ترجمه کند. این اقدام یک دستاورد راهبردی برای اکوسیستم نوآوری کشور به‌شمار می‌رود و می‌تواند الگویی برای سایر حوزه‌های فناوری‌محور باشد که هنوز در خلأ قانونی به‌سر می‌برند.
در نهایت آنچه اکنون اهمیت دارد اجرای دقیق، نظارت مؤثر و به‌روزرسانی پیوسته این قانون است تا بتوان با تکیه بر آن پهپادهای غیرنظامی را به پیشران توسعه کشاورزی هوشمند، حمل‌ونقل مدرن، مدیریت بحران، امنیت زیست‌محیطی و حتی دیپلماسی فناورانه کشور بدل کرد.
تصویب این قانون را باید نقطه‌عطفی مهم در مسیر بلوغ این صنعت در ایران دانست. اکنون با تعریف دقیق مجوزها، طبقه‌بندی پهپادها، ثبت پرواز‌ها و صدور سند مالکیت، بستر لازم برای فعالیت شفاف، قانونمند و ایمن شرکت‌ها و کاربران فراهم شده است.
بر اساس ماده ۲۲ این قانون، آیین‌نامه اجرایی آن ظرف سه ماه از تاریخ لازم‌الاجرا شدن توسط وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح با همکاری وزارتخانه‌های مرتبط تهیه و پس از تأیید ستاد کل نیرو‌های مسلح به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید. اما این تازه آغاز راه است؛ اکنون این سوال مطرح می‌شود که آیا این سازوکار قانونی می‌تواند به‌درستی اجرایی شده و مسیر رشد و توسعه صنعت پهپادهای غیرنظامی ایران را با تکیه بر دانش بومی به سوی آینده‌ای روشن و پایدار هموار سازد؟
انتهای پیام/