به گزارش خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ در تاریخ صدر اسلام، یکی از رویدادهای بزرگ و نمادین که نشانه‌ای از تحول عمیق در مسیر امت اسلامی بود، تغییر قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به کعبه معظمه در شهر مکه است.

این واقعه که حدود ۱۶ یا ۱۷ ماه پس از هجرت پیامبر اسلام به مدینه رخ داد، نه تنها تغییری ظاهری در جهت نماز مسلمانان بود، بلکه دلالت‌های ژرف اعتقادی، سیاسی و تمدنی را در پی داشت که مسیر آینده اسلام را روشن‌تر ساخت.

زمینه تاریخی؛ قبله نخستین و ریشه‌های پیوند با بیت‌المقدس

در نخستین سال‌های بعثت و حتی پس از هجرت به مدینه، مسلمانان به‌سوی بیت‌المقدس نماز می‌خواندند؛ قبله‌ای که نزد یهودیان و مسیحیان از قداست برخوردار بود. این جهت‌گیری در واقع نمادی از تداوم پیام الهی و پیوند با سلسله پیامبران پیشین به شمار می‌رفت؛ اما همین امر، دستاویزی برای گروهی از یهودیان شد تا اسلام را دینی تبعی و وابسته به شریعت پیشین معرفی کنند.

از سوی دیگر، پیامبر اسلام (ص) از ابتدای بعثت، کعبه را خانه خدا و قبله فطری می‌دانست؛ خانه‌ای که بنای آن به دست حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیهماالسلام) نهاده شده بود و پیش از تحریف آیین حنیف، محور توحید به شمار می‌رفت. در دل پیامبر اشتیاقی فطری و الهی نسبت به کعبه وجود داشت که آیات قرآن نیز به آن اشاره کرده است:

«قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِی السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» (بقره/۱۴۴)

(ما چرخیدن صورتت را به آسمان می‌بینیم؛ پس تو را به قبله‌ای که بدان خشنود شوی، بازمی‌گردانیم. پس روی خود را به‌سوی مسجدالحرام برگردان.)

رخداد تغییر قبله؛ زمان و مکان

براساس روایت‌های معتبر تاریخی و تفسیری، تغییر قبله در سال دوم هجری و در میانه نماز ظهر در مسجد بنی‌سالم در مدینه رخ داد. پیامبر در حین نماز، از جانب پروردگار مأمور شد که از بیت‌المقدس به‌سوی کعبه تغییر جهت دهد. صحابه نیز بلافاصله در همان نماز، جهت خود را تغییر دادند. این مسجد بعدها به «ذوالقبلتین» شهرت یافت؛ مسجدی با دو قبله.

واکنش‌ها به تغییر قبله

تغییر قبله نه‌تنها واکنشی از سوی مسلمانان، بلکه واکنش‌های گسترده‌ای از سوی یهودیان، منافقان و مشرکان را نیز برانگیخت. یهودیان مدینه که قبله مشترک را نشانه برتری خویش می‌دانستند، با تمسخر و اعتراض گفتند: «اگر قبله پیشین حق بود، چرا تغییر کرد؟ و اگر قبله جدید حق است، پس چرا پیش‌تر بدان نماز نمی‌خواندید؟»

قرآن کریم در پاسخ به این شبهات تصریح کرد که تمامی جهات متعلق به خداوند است و حقیقت قبله، اطاعت از فرمان الهی است، نه تقدیس ظاهری جهات جغرافیایی.

«وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» (بقره/۱۱۵)

(مشرق و مغرب از آنِ خداست؛ پس به هر سو رو کنید، همان‌جا روی خداست.)

آثار و پیام‌های راهبردی تغییر قبله

این تغییر تاریخی چندین پیام مهم در دل خود داشت:

۱. استقلال کامل امت اسلامی: تغییر قبله، شکلی از اعلام استقلال بود؛ مسلمانان از تبعیت تاریخی از قبله یهود و نصارا فاصله گرفتند و امت جدیدی با قبله‌ای مستقل به جهان معرفی شد.

2. احیای سنت ابراهیمی: کعبه نماد آیین ابراهیمی و توحیدی اصیل است؛ تغییر قبله به‌سوی کعبه، یادآوری پیوند امت اسلام با اصل حنیف و پاک‌شده از تحریفات اهل کتاب بود.

3. آزمون ایمان و تسلیم: برخی از مسلمانان با این تغییر دچار شک و تردید شدند. اما اکثریت، با روحیه‌ای توحیدی و تبعیت از پیامبر، ایمان خود را به ثبوت رساندند. این امر یکی از آزمون‌های بزرگ در صدر اسلام بود که خلوص و تسلیم مؤمنان را آشکار کرد.

4. پاسخ به استهزاء یهود و منافقان: آن‌ها با بهره‌برداری سیاسی از قبله مشترک، تلاش داشتند مسلمانان را تحت سیطره روانی و فکری قرار دهند. تغییر قبله این ابزار را از ایشان گرفت و شکاف آشکاری میان اسلام و تحریف‌شدگان کتاب‌های پیشین ایجاد کرد.

مسجدالحرام؛ قبله‌گاه ابدی مسلمانان

از آن زمان تاکنون، کعبه قبله‌گاه همیشگی مسلمانان بوده و نماد وحدت امت اسلامی در سراسر جهان محسوب می‌شود. میلیون‌ها مسلمان در هر روز پنج نوبت نماز، روی دل خود را به‌سوی کعبه می‌گردانند و این جهت، نه‌تنها یک موقعیت جغرافیایی، بلکه رمز اطاعت، وحدت، عبودیت و پیوند جهانی مسلمین است.

در واقع؛ تغییر قبله، نه صرفاً یک تحول در جهت نماز، بلکه حرکتی راهبردی و تاریخی در راستای تثبیت هویت مستقل اسلام و تثبیت جایگاه کعبه به‌عنوان قلب توحید در زمین بود. این واقعه نقطه‌عطفی در تمایز تمدن نوپای اسلامی از میراث تحریف‌شده اهل کتاب بود؛ تمایزی که تا امروز نیز در شکل‌گیری تمدن دینی و سیاسی امت اسلام نقش‌آفرین است. همان‌گونه که آیه ۱۴۳ سوره بقره می‌فرماید:

«وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی كُنتَ عَلَیْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن یَتَّبِعُ الرَّسُولَ...»

(و ما قبله‌ای را که پیش از این بر آن بودی، مقرر نداشتیم مگر برای آنکه بدانیم چه کسی از پیامبر پیروی می‌کند.)