به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، در شرایطی که افکار عمومی طی هفته‌های اخیر درگیر تنش‌ها و بحران‌های منطقه‌ای، از جمله تقابل نظامی میان ایران و اسرائیل بود، در لایه‌های پنهان‌تر پایتخت، تحولی ساختاری و چندوجهی در حال وقوع بود؛ تحولی که در ظاهر ممکن است کوچک و حاشیه‌ای به نظر برسد، اما در واقع، آغازگر بازتعریف یکی از چرخ‌دنده‌های کلیدی در نظم شهری، ساختارهای موازی اقتصادی و مدیریت امنیت شهری است.
در تهرانِ این روزها، دیگر نه صدای چرخ‌دستی‌های زباله‌گردها به گوش می‌رسد، نه تصویر مردان تهی‌دستی که شبانه‌روز در کوچه‌ها و خیابان‌ها به‌دنبال تفکیک پسماند بودند.
غیبت ناگهانی آنان نه حاصل یک تصمیم صرفاً شهری، بلکه نشانه‌ی آغاز مرحله‌ای جدید از برخوردهای قاطع با ساختارهای غیررسمیِ سامان‌دهی‌نشده در پایتخت است؛ برخوردی که ابعاد آن فراتر از خدمات شهری بوده و به حوزه‌های امنیت عمومی، کنترل مهاجرت غیرقانونی، و مقابله با اقتصاد زیرزمینی گسترش یافته است.
زیر پوست شهر؛ حذف زباله‌گردها به مثابه یک اقدام چندلایه امنیتی و قضایی
برای سال‌ها، منظره زباله‌گردهایی که با کیسه‌های بزرگ سفیدرنگ از سطل‌های زباله، پسماند خشک جدا می‌کردند، به بخش تثبیت‌شده‌ای از زندگی روزمره در تهران بدل شده بود. بخش عمده‌ای از این نیروها از میان مهاجران غیرقانونی، عمدتاً اتباع افغانستانی، بودند که در غیاب اسناد اقامتی و شغلی معتبر، در یک چرخه اقتصادی غیررسمی اما بسیار فعال و سودده مشغول به کار بودند؛ چرخه‌ای که موازی با ساختار رسمی مدیریت پسماند، نه تنها میلیون‌ها تومان گردش مالی روزانه داشت، بلکه عملاً کنترل بخشی از «پشت‌صحنه» پاکیزگی پایتخت را در اختیار داشت.
اما حالا، این شبکه تقریباً به‌طور کامل در حال فروپاشیدن است؛ شبکه‌ای که نه فقط محصول فقر، بلکه حاصل یک نظام منظم و زیرزمینی اقتصادی بود.
طبق اظهارات یکی از مدیران شهری در سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران به خبرنگار رکنا، حدود سه هفته پیش و با هماهنگی میان شهرداری، قوه قضاییه و برخی نهادهای امنیتی، دو مرکز اصلی تفکیک پسماند در مناطق قمصر و کهریزک که به‌عنوان پایانه‌های غیرقانونی فعالیت هزاران زباله‌گرد شناخته می‌شدند، به‌طور کامل تخریب شدند. در این عملیات، بیش از ۲۰ هزار تُن زباله خشک ضبط و انبارها با خاک یکسان شد؛ نقطه‌ای که در عمل، آخرین حلقه از زنجیره‌ی اقتصاد غیررسمی تفکیک پسماند را از بین برد.
شبکه‌ای بی‌سر، کارگران بدون مقصد
حذف این دو مرکز، در واقع پایان یک بازار بزرگ غیرقانونی بود؛ بازاری که نه‌تنها میزبان هزاران نیروی کار ارزان و بی‌هویت بود، بلکه عده‌ای محدود از بازیگران قدرتمند و سازمان‌یافته با سودهای کلان آن را هدایت می‌کردند. اکنون، نه زباله‌گردی دیده می‌شود، نه خریدارانی که بارهای تفکیکی را به مراکز بازیافت منتقل کنند. به گفته یکی از مدیران میانی سازمان پسماند در گفت‌وگو با رکنا، اگرچه هنوز معدود افرادی در حاشیه شهر به‌طور محدود اقدام به جمع‌آوری می‌کنند، اما «بازار» اصلی از بین رفته است: «الان ممکنه هنوز زباله‌گردی وجود داشته باشه، ولی خریداری برای بارش نیست... منطقه قمصر دیگه وجود نداره.»
از «پاکسازی شهری» تا «کنترل جمعیتی»؛ پروژه‌ای فراتر از شهرداری
موضوع حذف اتباع بخصوص اتباع غیرمجاز از چرخه زباله‌گردی، از مدت‌ها پیش در دستورکار رسمی شهرداری تهران و سازمان مدیریت پسماند قرار داشته، اما اجرای آن همواره با موانع عملی مواجه بوده است. قراردادهای جدید با پیمانکاران مدیریت پسماند به صراحت اعلام کرده‌اند که استفاده از اتباع بی‌مدرک و مهاجران غیرمجاز ممنوع است و باید نیروی کار ایرانی جایگزین شود. با این حال، این جایگزینی در عمل با دشواری مواجه شده است.
کارگران ایرانی تمایلی به ورود به چنین مشاغلی ندارند، حتی در ازای افزایش دستمزد. طرح‌های جایگزینی با مددجویان، افراد تحت بازپروری یا زندانیان آزادشده نیز نتیجه‌بخش نبوده است. به گفته یکی از مسئولان: «اکثر اون‌ها بعد از چند روز کار رو رها می‌کنن.»
بنابراین، اینک شهرداری با خلأ نیروی کار برای انجام یکی از پایه‌ای‌ترین خدمات شهری، یعنی جمع‌آوری زباله، مواجه است. بحران، اکنون نه فقط بحران کارگری، که بحران در ساختار اجرایی و توان عملیاتی نهاد مدیریت پسماند شده است. نبود جایگزین و توقف فعالیت‌های غیررسمی، زنگ هشدار را برای به‌کارگیری روش‌های مکانیزه‌تر و افزایش بودجه‌های پنهان به صدا درآورده است.
پروژه «شهرک بازیافت»؛ گامی برای بازمهندسی نظارت و کنترل
در این شرایط، شهرداری تهران از پروژه‌ای با عنوان «شهرک بازیافت» رونمایی کرده است؛ طرحی برای تجمیع، قانون‌مندسازی و تحت کنترل درآوردن تمام فرآیند تفکیک پسماند خشک در یک فضای پنج تا شش هکتاری با زیرساخت‌های تعریف‌شده شامل برق، آب، تهویه، نظارت بهداشتی و حضور مأموران کنترل شهری.
اما این طرح، در واقع یک پروژه کنترل و رصد امنیتی نیز هست؛ چرا که تفکیک دقیقی میان مهاجران فاقد مدرک و سودجویان بزرگ‌مقیاس قائل شده است. یکی از مقام‌های مطلع از این طرح به رکنا می‌گوید: «ما دنبال برخورد با اون چند نفر بزرگ بودیم که بار زباله رو می‌خریدن، نه اون پناهنده‌ای که دنبال لقمه نون بود. به همون گردن‌کلفت‌ها هم گفتیم اگر مدارک اقامتی دارید با تیم خود بیاید اینجا، رسمی، تمیز، با ماسک و دستکش کار کنید.»
حذف زباله‌گردها، بازتنظیم شهری با رویکرد امنیتی
اکنون پایتخت ایران وارد مرحله‌ای از «بازمهندسی زیرساخت‌های شهری» شده که در آن، مقابله با مهاجرت غیرقانونی، حذف بازارهای غیررسمی و بازتعریف نظم شهری به‌طور همزمان دنبال می‌شود. حذف زباله‌گردها، صرفاً حذف یک شغل یا یک ناهنجاری اجتماعی نیست؛ بلکه بخشی از یک پروژه بزرگ‌تر برای «نظم‌بخشی امنیتی» به حیات شهری است.
برای مدیران شهری، موضوع دیگر تنها «مدیریت پسماند» نیست؛ بلکه «کنترل ترکیب جمعیتی»، «مقابله با اقتصاد زیرزمینی»، و «حفظ امنیت کلان‌شهری» در دستور کار قرار گرفته است.
تهران بدون زباله‌گرد، اگرچه در ظاهر آرام‌تر است، اما در زیر پوست خود نشانه‌هایی از بازآرایی قدرت، نظم، و ساختار دارد؛ بازآرایی‌ای که ممکن است پیامدهای اجتماعی عمیق‌تری در آینده برجای بگذارد.