جمعیت کنونی کشور طبق داده‌های درگاه ملی آمار کشور بیش از ۸۶ میلیون نفر است.
همزمان با روز ملی جمعیت، نشست «جوانی جمعیت (راهکارهای فرهنگی و قانونی) » با سخنرانی «شیوا مقدم» رئیس فرهنگسرای خانواده، «مهتاب رضیئی» دبیر ستاد ملی جمعیت و مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، «حمید یزدانیان» دبیرکل حزب نوآوران استان تهران و «محمدرضا طالبی‌نژاد» مشاور حوزه ریاست مجلس شورای اسلامی در فرهنگسرای خانواده واقع در بوستان شفق برگزار شد.
اولویت‌های دختران امروز دیگر مانند دهه ۵۰ و ۶۰ نیست
مهتاب رضیئی با اشاره به مناسبات فرد و جامعه گفت: در حوزه سیاست‌گذاری کلان و همچنین در سطح خرد یعنی جایی که فرد نقش کلیدی دارد شاهد تغییرات اساسی هستیم. آنچه امروز در سطح فردی تغییر کرده نگرش‌ها ذهنیت‌ها و اولویت‌هاست. این تغییرات باعث شده تا افراد دست به انتخاب‌هایی متفاوت بزنند و این انتخاب‌ها به صورت مستقیم بر ساختار اجتماعی تأثیر بگذارند.
دبیر ستاد ملی جمعیت با اشاره به تغییرات در سطح نهادهای میانی جامعه افزود: نهادهایی مانند خانواده و آموزش نیز تحت‌تأثیر تحولات سبک زندگی دستخوش تغییر شده‌اند. ساختار خانواده دیگر آن مفهوم سنتی گذشته را ندارد و تعاریف جدیدی از خانواده و نقش‌های آن شکل گرفته است. به ویژه کارکردهای خانواده و نقش زنان در آن به واسطه تحولات فرهنگی دچار دگرگونی شده‌اند و خانواده به جای یک نهاد اجتماعی بیشتر به نهادی فردی تبدیل شده است. در سطح کلان که شامل حوزه‌های فرهنگ اقتصاد و اجتماع است با نوعی ناهماهنگی و چالش در شاخص‌های کیفی مواجهه هستیم.
مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی که تجربه‌ای طولانی در حوزه فرهنگ و به ویژه در زمینه خانواده و زنان دارد تصریح کرد: زنان امروز درگیر نوعی پارادوکس هستند. از یک سو تشویق به توسعه فردی می‌شوند و از سوی دیگر توقعات سنتی از آن‌ها همچنان پابرجاست. این وضعیت منجر به تقویت فردگرایی در میان زنان شده است.
ساختار خانواده دیگر آن مفهوم سنتی گذشته را ندارد و تعاریف جدیدی از خانواده و نقش‌های آن شکل گرفته است.
رضیئی همچنین به تغییر اولویت‌های دختران نسل جدید اشاره کرد و توضیح داد: اولویت‌های دختران امروز دیگر مانند دهه ۵۰ و ۶۰ نیست. ازدواج و مادر شدن دیگر در صدر نیستند؛ بلکه تحصیلات دانشگاهی، اشتغال، جایگاه اجتماعی و استقلال مالی به اولویت‌های اصلی تبدیل شده‌اند. وقتی این اولویت‌ها تغییر می‌کند جایگاه فرد نیز در جامعه متحول می‌شود. جمعیت صرفاً مسئله‌ای زنانه نیست بلکه موضوعی است که در بستر نهاد خانواده شکل می‌گیرد و مردان نیز در آن نقش مهمی دارند. نباید کاهش جمعیت را تنها به دوش زنان انداخت هرچند نقش آنان در این بستر انکارناپذیر است.
فرزندآوری تصمیمی خانوادگی است
در ادامه نشست جوانی جمعیت، رضیئی با تاکید بر ضرورت بازنگری در نگاه جامعه نسبت به فرزندآوری تصریح کرد: فرزندآوری یک امر خانوادگی و اجتماعی است نه حکومتی.
او با انتقاد از برداشت نادرستی که از سیاست‌های جمعیتی در جامعه شکل گرفته گفت: متأسفانه سیاست‌های فعلی این تصور را ایجاد کرده‌اند که حکومت به مردم می‌گوید فرزند بیاورید یا اینکه ما بچه‌دار شویم دولت مسئولیت آن را به عهده بگیرد. چنین نگاهی موجب شده تا احساس مسئولیت فردی و خانوادگی نسبت به فرزندآوری تضعیف شود.
به گفته دبیر ستاد ملی جمعیت، تصمیم به داشتن فرزند باید از دل خانواده بجوشد نه آن که به عنوان یک دستور از سوی حاکمیت تلقی شود. اگر به فلسفه وجودی انسان نگاه کنیم همواره میل به ماندگاری در وجود او بوده است. هنرمند با اثر هنری‌اش نویسنده با کتابش و والدین با فرزندانشان به دنبال جاودانگی هستند. تولید مثل یکی از طبیعی‌ترین مسیرها برای امتداد انسان و ثبت حضور او در جهان است. اکنون بسیاری از افراد ترجیح می‌دهند برای ماندگاری، بیشتر خلق کنند بنویسند و کمتر فرزند داشته باشند.
مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با بیان اینکه باید در نگاه عمومی بازنگری شود گفت: وقتی از فرزندآوری سخن می‌گوییم هدف اصلی باید پویایی نسل تقویت پیوندهای خانوادگی و تداوم حیات اجتماعی باشد. کاهش جمعیت یک مسئله ملی است اما راه‌حل آن نه در سیاست‌های دولتی صرف بلکه در بازتعریف ارزش‌ها و اولویت‌های خانوادگی نهفته است. ما باید به خانواده‌ها کمک کنیم تا دوباره جایگاه واقعی خود را در این مسئله باز یابند.
روند نزولی جمعیت با روند کنونی نرخ باروری
دبیر ستاد ملی جمعیت نسبت به کاهش شدید جمعیت ایران هشدار داد و گفت: اگر روند فعلی ادامه پیدا کند پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۸۰ برخی از کشورهای همسایه ما جمعیتی بالغ بر ۴۵۰ میلیون نفر داشته باشند در حالی که جمعیت ایران ممکن است تنها به حدود ۳۵ میلیون نفر کاهش یابد.
رضیئی با طرح یک پرسش جدی افزود: آیا می‌توان امنیت بقا و استمرار تمدن یک کشور را به ربات‌ها واگذار کرد؟ آیا ربات‌ها قادرند فرهنگ را منتقل کنند تمدن بسازند و آینده‌ای انسانی شکل دهند؟ و پاسخ داد: مسلماً نه. ربات‌ها گرچه می‌توانند بخشی از وظایف فنی و حتی فکری را برعهده بگیرند اما در انتقال تجربه فرهنگ و ارزش‌ها از نسلی به نسل دیگر ناتوان‌اند. نیروی انسانی همچنان اساسی‌ترین سرمایه هر کشور است.
وی توضیح داد: مسئله جمعیت باید با نگاهی ملی و تمدنی مورد توجه قرار گیرد. مادری نباید به عنوان کاری کم ارزش یا غیرتخصصی تلقی شود. مادری یک مسئولیت بزرگ تخصصی و ارزشمند است و باید آن را نقشی مهارتی و حتی مقدس دانست. اگر چنین نگرشی در جامعه نهادینه شود زنان با عقلانیت خود دیگر مادری را مانعی در مسیر رشد و پیشرفت تلقی نخواهند کرد.
۵۲ درصد افراد در سن باروری اعلام کردند تمایلی به فرزندآوری ندارند
رضیئی با اشاره به چالش‌های موجود در حوزه قانون‌گذاری بر لزوم بازنگری اساسی در سیاست‌ها و قوانین مرتبط با جمعیت تأکید کرد و گفت: یکی از اشکالات جدی قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت تمرکز بیش از حد آن بر فرزند سوم به بعد است در حالی که نتایج پژوهش‌های ملی از جمله پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها نشان می‌دهد خانواده‌ها بیشتر تمایل به داشتن فرزند اول و دوم دارند.
در پژوهشی که در اسفند ۱۴۰۳ انجام شد ۵۲ درصد افراد در سن باروری اعلام کردند تمایلی به فرزندآوری ندارند و ۴۰ درصد مایل به داشتن فرزند بودند که بخش زیادی از آن‌ها دانشجویان بودند. با این حال در قانون هیچ حمایت مشخصی برای ازدواج دانشجویی یا ایجاد خوابگاه‌های متأهلی در دانشگاه‌ها پیش‌بینی نشده است.
او افزود: هنگامی که قانون با ترجیحات واقعی مردم همخوانی نداشته باشد اثربخشی خود را از دست می‌دهد. در پژوهشی که در اسفند ۱۴۰۳ انجام شد ۵۲ درصد افراد در سن باروری اعلام کردند تمایلی به فرزندآوری ندارند و ۴۰ درصد مایل به داشتن فرزند بودند که بخش زیادی از آن‌ها دانشجویان بودند. با این حال در قانون هیچ حمایت مشخصی برای ازدواج دانشجویی یا ایجاد خوابگاه‌های متأهلی در دانشگاه‌ها پیش‌بینی نشده است.
مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با انتقاد از عدم هدف‌گذاری دقیق در سیاست‌های جمعیتی گفت: نمی‌توان انتظار داشت با ارائه خودرو یا زمین برای فرزند سوم یا چهارم مسئله جمعیت حل شود در حالی که هنوز ۲۵ درصد از مردم در مرحله فرزند اول هستند و حدود ۳۰ درصد خانواده‌های کشور فقط یک فرزند دارند. تمرکز حمایت‌ها بر فرزند دوم می‌تواند تأثیرگذاری بسیار بیشتری داشته باشد. بسیاری از وعده‌ها مانند وام فرزندآوری یا واگذاری زمین در عمل با موانع اجرایی روبه‌رو شده‌اند.
رضیئی در ادامه افزود: در بررسی‌هایی که داشتم مشخص شد بیش از ۴۰ هزار پرونده تسهیلات معطل مانده‌اند؛ چرا که شرایط دریافت وام مانند داشتن ضامن رسمی یا کسر از حقوق برای بسیاری قابل تحقق نیست. زمانی که دریافت یک وام ساده به یک مسیر پیچیده و فرسایشی تبدیل می‌شود فرد احساس فریب می‌کند. وعده زمین داده می‌شود اما زمین واگذاری شده کیلومترها دورتر از محل زندگی فرد است مثلاً در انتهای فیروزکوه برای کسی که در تهران زندگی می‌کند.
دست‌کم ۱۵ قانون در کشور با قانون حمایت از جمعیت در تعارض است
دبیر ستاد ملی جمعیت به ناسازگاری‌های قانونی موجود اشاره کرد و گفت: در حال حاضر دست‌کم ۱۵ قانون در کشور با قانون حمایت از جمعیت در تعارض است؛ از جمله قوانین سربازی، جذب هیئت علمی، دوره‌های دستیاری پزشکی و مقررات بیمه‌ای. برای مثال قانون وعده حمایت از خانواده‌هایی را داده که فرزند پنجم دارند اما این امتیازات هنوز در سامانه‌های بیمه اعمال نشده است. یا به یک زن توصیه می‌شود فرزندآوری کند اما تنها یک سال فرصت دارد تا در ۴۵ سالکی عضو هیات علمی شود و بین فرزند و موقعیت شغلی باید یکی را انتخاب کند. آنچه در قانون تصویب شده در بسیاری موارد با آمارها نیازسنجی‌ها و شرایط واقعی زندگی مردم تطابق ندارد و این عدم انطباق باعث شده قانون حمایت از جوانی جمعیت در برخی حوزه‌ها عملکرد مطلوبی نداشته باشد.
رضیئی تأکید کرد: اگر قانون‌گذاری ما جامع منسجم و هم راستا نباشد نه تنها به نتیجه نمی‌رسیم بلکه به سلب اعتماد مردم و کاهش سرمایه اجتماعی منجر خواهد شد. سیاست‌ها باید مبتنی بر واقعیت‌های آماری نیازهای ملموس مردم و میدان‌های واقعی کنشگری باشد نه نگاه‌های صرفاً آرمانی یا غیرعملیاتی.
تجربه موفق ازبکستان در افزایش نرخ باروری
مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به تجربه کشور ازبکستان در افزایش جمعیت اشاره کرد و گفت: ازبکستان طی سه دهه گذشته بدون تصویب حتی یک خط قانون جدید درباره جمعیت توانسته نرخ باروری خود را از منفی به ۳.۲ برساند. آن‌ها در دهه نخست با کاهش جمعیت روبه‌رو بودند در دهه دوم به ثبات رسیدند و اکنون در دهه سوم با رشد مثبت مواجه‌اند.
وی توضیح داد: نکته کلیدی در موفقیت ازبکستان تمرکز بر سیاست‌گذاری مبتنی بر واقعیت‌های زندگی مردم بود نه تصویب شتاب‌زده قوانین. در مطالعات آن‌ها چند عامل مهم شناسایی شد که برای ما نیز آشناست. مهم‌ترین آن‌ها احساس امنیت شغلی بود. اگر مردم اطمینان داشته باشند که از نظر شغلی در وضعیت پایداری قرار دارند و می‌توانند زندگی خود را اداره کنند انگیزه بیشتری برای فرزندآوری خواهند داشت این همان دغدغه‌ای است که امروز ذهن جوانان ایرانی را نیز درگیر کرده است.
رضیئی دومین عامل مؤثر را مسکن دانست و تصریح کرد: در ازبکستان برای حمایت از خانواده‌ها ساخت خانه‌های کوچک (زیر ۶۰ یا ۷۰ متر) ممنوع و ساخت خانه‌های حداقل ۲ خوابه الزامی شد. این سیاست‌ها در قالب دستورالعمل‌های معماری و شهرسازی اجرایی شد و نشان داد که نگاه فرهنگی و اجتماعی در طراحی مسکن چقدر می‌تواند در نرخ باروری مؤثر باشد.
دبیر ستاد ملی جمعیت با اشاره به وضعیت ایران ادامه داد: یکی از اصلی‌ترین موانع ازدواج و فرزندآوری در کشور ما نداشتن مسکن مناسب است. جوانان بدون حداقل زیرساخت‌های اقتصادی و رفاهی مانند سقف مطمئن برای آغاز زندگی انگیزه‌ای برای تشکیل خانواده ندارند.
امروز بسیاری از مجردها در پاسخ به اینکه آیا مایل به ازدواج هستند می‌گویند: بله اگر شرایط فراهم باشد. این یعنی مشکل نبود تمایل نیست بلکه نبود زمینه است.
۲ محور کلیدی دیگر از نگاه دبیر جوانی جمعیت در موفقیت سیاست‌های جمعیتی، امنیت روانی و اجتماعی و حمایت واقعی از مادران شاغل است. ازبکستان توانست با ایجاد حس ثبات و امید به آینده ذهن مردم را از نگرانی‌های کلانی مانند جنگ یا فروپاشی اقتصادی دور کند.
رضیئی سپس به محور چهارم تجربه ازبکستان پرداخت و گفت: در آن کشور تقدیس جایگاه مادری به ویژه برای زنان شاغل به طور عینی و اجرایی دنبال شده است. ایجاد مهد کودک در محل کار مرخصی‌های هدفمند و حمایت‌های سه ساله از مادران شاغل بخشی از این سیاست‌ها بوده است.
منابع هست اما انسجام نیست؛ چالش بزرگ سیاست‌های جمعیتی ایران
دبیر ستاد ملی جمعیت با بیان اینکه مسئله جمعیت و سالمندی کاملاً راهبردی و حیاتی است، تأکید کرد که این موضوع تنها به قانون‌گذاری محدود نمی‌شود و نیاز به کنشگری میدانی و مردمی دارد. بسیاری از مردم هنوز نسبت به زنگ خطر جمعیتی آگاه نیستند و درگیر روزمرگی شده‌اند در حالی‌که تشکیل خانواده هنوز در اولویت ذهنی جوانان قرار دارد.
وی یکی از مهم‌ترین غفلت‌ها در قانون حمایت از جوانی جمعیت را عدم تمرکز کافی بر موضوع ازدواج دانست و افزود: امروز بسیاری از مجردها در پاسخ به اینکه آیا مایل به ازدواج هستند می‌گویند: بله اگر شرایط فراهم باشد. این یعنی مشکل نبود تمایل نیست بلکه نبود زمینه است. در این شرایط چرا باید تسهیلات فقط به فرزند سوم و چهارم اختصاص یابد؟ چرا مسکن به افرادی داده نمی‌شود که تازه در آستانه تشکیل زندگی هستند؟
رضیئی در پایان این نشست یادآوری کرد: امکانات بسیاری در کشور وجود دارد که بلااستفاده مانده‌اند. سالن‌های بدون استفاده وزارتخانه‌ها، فضاهای متروکه شهرداری‌ها، منابع مالی تخصیص یافته اما بلاتکلیف؛ همه این‌ها اگر با هم‌افزایی به کار گرفته شوند می‌توانند تحولی واقعی در تسهیل ازدواج ایجاد کنند. برای مثال سالن‌های زیادی در اختیار نهادهای مختلف است که همچنان خاک می‌خورد و بلااستفاده مانده است این سالن های را می‌توان برای ازدواج در اختیار زوج‌ها گذاشت. در ظاهر همه از هم‌افزایی می‌گویند اما در عمل هر دستگاهی راه خودش را می‌رود. نتیجه این شده که به جای هارمونی با ناهماهنگی‌هایی مواجهه هستیم که ساختارها را ناکارآمد کرده است.