معلم و رئیس‌جمهور شهید، محمدعلی رجایی هم در جایی گفته است: «معلمی شغل نیست، عشق است. اگر به عنوان شغل انتخابش کرده‌ای، رهایش کن و اگر عشق تو است مبارکت باد».
به این تعابیر و این‌گونه اشعار و تمثیل‌ها می‌توانید نمونه‌های دیگری از مناسبات و تعاملات مثال‌زدنی میان معلمان و شاگردانشان را هم اضافه کنید.
مهم آن است که بتوان با ترسیم چهره‌ای مطلوب از معلمان و حرفه آن‌ها انگیزه‌ای شد برای دمیدن روح نشاط و بالندگی در کلاس‌های درس.
رهبر معظم انقلاب در دیدار صبح دیروز خود با جمعی از معلمان با تأکید بر اهمیت این موضوع فرمودند: «معلم یک چهره زیبای بانشاطِ دوست‌داشتنی در چشم آحاد مردم باشد، به‌طوری که اگر به کسی، به جوانی گفتند که «در این فهرست شغل‌ها کدام را انتخاب می‌کنی؟» نگذارد معلم را رده آخر؛ گاهی این‌جوری است، وقتی جاذبه نداشت، آن کسی که دنبال شغل است به فکر معلمی اصلاً نمی‌افتد، مگر اینکه مجبور بشود. ما باید به‌عکس کنیم؛ باید این گرامیداشت به‌نحوی باشد که در افکار عمومی علاقه به معلم و چهره‌نگاری معلم آنچنان باشد که جذاب باشد. معلم را مردم به‌صورت یک موجود فعال، پرتلاش، بانشاط، موفق، باافتخار، سرافراز، ببینند.
البته راه دارد این‌ها؛ این‌ها کارهایی است که با گفتن و تذکر دادن حل نمی‌شود. اهلِ فن آن باید بنشینند، کار رسانه‌ای لازم دارد، کار هنری لازم دارد؛ فیلم بسازند، کتاب تولید کنند، همچنانی که ما درباره مثلاً یک شهید یک کتاب تولید می‌کنیم، انسان می‌خواند عاشق آن شهید می‌شود. کتاب درباره رفتار یک معلم، به صورت رمان مثلاً، تولید کنیم که وقتی انسان آن کتاب را خواند، عاشق معلم بشود.
پویانمایی، فیلم، سریال، کارهای گوناگونی از این قبیل، کارهای رسانه‌ای؛ این‌ها بر عهده دستگاه‌های دولتی، صداوسیما، دستگاه‌های هنری، وزارت ارشاد و امثال این‌هاست؛ این‌ها باید بشود. چه کسی دنبال کند؟ آموزش و پرورش؛ آموزش و پرورش یکی از کارهایش این است که این را دنبال کند؛ هدف هم چهره‌نگاریِ شایسته معلم باشد».
رهبر معظم انقلاب پیش از این نیز در دیدار ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲، سالروز شهادت شهید مطهری و روز معلم با جمعی از معلمان و فرهنگیان سراسر کشور فرموده بودند: «باید کار پرورشی جذاب باشد. بچه‌ها را فراری نباید داد. باید جوری باشد که بچه‌ها به طرف او جذب بشوند. تقویت و هویت ملی، تقویت عشق به میهن، تقویت پرچم ملی، تعلیم سبک زندگی اسلامی و ایرانی این‌ها در شمار اصلی‌ترین کارهایی است که بایستی انجام بدهیم».
ظرفیت بالای رسانه
حجت‌الله بنیادی، کارشناس تعلیم و تربیت با اشاره به سخنان روز گذشته رهبر معظم انقلاب به ما می‌گوید: بسیاری از جوامعی که در تولید علم و دانش موفق بوده‌اند توانسته‌اند ضمن ترسیم چهره‌ای شایسته از معلمان، آن‌ها را به عنوان الگو معرفی کرده و به این شکل، جایگاه معلمی را در ذهن و ضمیر دانش‌آموزان نهادینه کنند.
وی با اشاره به نقش نهادهای فرهنگی و رسانه‌ها در ترسیم چهره ماندگار و شایسته از معلمان، می‌افزاید: صداوسیما و نهادهای فرهنگی مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید بیش از گذشته به مسئله معرفی چهره‌های شایسته معلم بپردازند و در این راستا محتوا تولید کنند.
متأسفانه در کشور ما، معلمان به‌ندرت در رسانه‌ها به‌عنوان شخصیت‌هایی با شأن و منزلت معرفی می‌شوند، در صورتی که اگر به تولید محتوا در زمینه قدردانی از معلمان و ترسیم تصویری شایسته از آنان بپردازند، می‌توانند تأثیرات بلندمدتی در جامعه به‌جا بگذارند.
بنیادی با تأکید بر اینکه ترسیم یک چهره شایسته از معلمان، نیازمند همکاری نزدیک و مستمر میان صداوسیما و وزارت آموزش و پرورش است، ادامه می‌دهد: رسانه ملی ظرفیت بالایی برای تأثیرگذاری در تغییر نگرش‌های اجتماعی دارد؛ اگر رسانه‌ها بتوانند تصویری صحیح و واقع‌بینانه از معلمان به نمایش بگذارند، می‌توانند علاوه بر ترویج فرهنگ احترام و ارزش‌گذاری به این قشر، به اصلاح برخی از نگرش‌های غلط در فرهنگ عمومی درخصوص آموزش و پرورش کمک کنند.
وی تصری می‌کند: برای اینکه بتوانیم شغل معلمی را برای نسل‌های بعد پرجاذبه‌تر کنیم باید به مشکلات معیشتی معلمان توجه ویژه‌ای شود؛ معلم باید فارغ از دغدغه‌های مالی و معیشتی همچون اجاره خانه، خودرو، درمان و حقوق اندک، به وظایف خود در زمینه تعلیم و تربیت و ساختن آینده دانش‌آموزان بپردازد.
معلمی که می‌خواهد الگو باشد، نمی‌تواند همزمان در مشاغل جانبی مانند رانندگی تاکسی اینترنتی یا فروشندگی مشغول شود، در غیر این‌صورت به چهره مؤثر و نقش الگویی او خدشه وارد می‌شود.
بنیادی اضافه می‌کند: از سوی دیگر، برخوردهای نادرست برخی از معلمان با دانش‌آموزان و حتی دانش‌آموزان با معلمان می‌تواند به نقش الگویی و چهره شایسته از آن‌ها آسیب جدی وارد کند. این مسائل، نشانه‌ای از ضعف در ارتقای مهارت‌های حرفه‌ای معلمان است که باید در آموزش‌وپرورش به‌طور جدی پیگیری شود.
ایجاد جذابیت‌های اقتصادی و حرفه‌ای برای معلمی
رهبر معظم انقلاب در یکی دیگر از دیدارهای خود با اشاره به اهمیت حرفه معلمی می‌فرمایند: خیلی کوته‌بینی است که انسان شغل معلمی و آموزگاری را ردیف سایر مشاغل متعارف زندگی قرار دهد که یک وسیله‌ای است فقط برای تعیّش که انسان بتواند عائشه کند؛ نانی در بیاورد و زندگی‌ای بگذراند؛ این حقیقت ندارد، این‌جوری نیست، معلمی در ردیف سایر مشاغل نیست؛ بسیار بالاتر است. (۱۸/۲/۱۳۹۲)
به مشارکت نهادهای حرفه‌ای نیاز داریم
برای ترسیم این چهره و تفاوت آن با دیگر مشاغل، قاسم رضایی‌راد، کارشناس آموزشی از اهمیت «چهره‌نگاری رسانه‌ای از معلم» می‌گوید و اظهار می‌کند: توجه به انگیزه‌بخشی و چهره‌نگاری رسانه‌ای از معلمان می‌تواند نگاه جامعه را به حرفه معلمی تغییر دهد و این جایگاه را در افکار عمومی تقویت کند. با این حال، این اقدام به‌تنهایی کافی نیست. تکمیل این مسیر، مستلزم توجه به مسائل معیشتی معلمان و افزایش رفاه شغلی آن‌هاست. تنها از رهگذر ایجاد جذابیت‌های اقتصادی و حرفه‌ای برای معلمان است که می‌توان کیفیت آموزشی را بهبود بخشید و مسیر توسعه انسانی را تضمین کرد.
وی اضافه می‌کند: صداوسیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر نهادهای فعال در عرصه رسانه موظف‌اند با بهره‌گیری از ابزارهایی چون پویانمایی، ساخت سریال، تولید فیلم‌های سینمایی و مستندهای جذاب، در مسیر معرفی جایگاه واقعی معلم گام بردارند و به کمک آموزش و پرورش بیایند. با توجه به ظرفیت‌های محدود وزارت آموزش و پرورش و نداشتن تخصص این نهاد در حوزه رسانه، این دستگاه به‌تنهایی توانایی ساخت چهره‌های ملی از معلمان را ندارد. از این رو، مشارکت نهادهای حرفه‌ای رسانه‌ای ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای تحقق این هدف است.
این کارشناس آموزشی خاطرنشان می‌کند: اگر مسئولیت این مأموریت مهم صرفاً به وزارت آموزش و پرورش واگذار شود، با توجه به محدودیت منابع و نبود تخصص رسانه‌ای در این نهاد، اجرای آن ناقص خواهد بود و در نهایت، ایده‌ای ارزشمند با اجرای ضعیف، شکست خواهد خورد. بر این اساس، لازم است متولیان فرهنگی و رسانه‌ای کشور با برنامه‌ریزی منسجم و اجماع بر محور سخنان رهبر معظم انقلاب، وارد میدان شوند. تجربه‌های پیشین نشان داده واگذاری چنین مأموریت‌هایی به معاونت‌های درونی آموزش و پرورش ازجمله معاونت پرورشی و سپس ارجاع آن به واحدهای فرهنگی، اغلب منجر به تضعیف موضوع و تقلیل آن به کلیشه‌هایی بی‌اثر شده است. برای جلوگیری از ابتر ماندن این ایده مهم، دولت باید خارج از ساختار سنتی آموزش و پرورش، به عملیاتی‌سازی این نگاه راهبردی رهبر معظم انقلاب اقدام کند و سازوکار مستقلی را برای تحقق آن در نظر بگیرد. تنها با چنین رویکردی است که می‌توان امیدوار بود موضوع چهره‌سازی معلم، به عنوان یک مأموریت ملی، به‌درستی به ثمر بنشیند.
نمونه یک اثر فرهنگی تربیتی
محسن شاه‌رضایی، نویسنده و پژوهشگر کشورمان در گفت‌وگو با ما به مؤسسه انتشاراتی فرهنگی منادی تربیت که از سال گذشته پروژه‌ای تازه را با عنوان «روایت ستارگان» آغاز کرده، اشاره می‌کند؛ مجموعه‌ای که به گفته او با رویکردی متفاوت به معرفی چهره‌های علمی، ادبی، اجتماعی و فرهنگی ایران می‌پردازد. این مؤسسه که وابسته به حوزه علوم تربیتی آموزش و پرورش است، تلاش دارد روایتی انسانی، کوتاه و اثرگذار از زندگی شخصیت‌ها ارائه دهد.
شاه رضایی به «دیروزِ فردا» اشاره می‌کند؛ اثری که به معرفی ۴۰چهره برجسته تعلیم و تربیت کشور در دوران معاصر اختصاص دارد.
او می‌گوید: این کتاب با حفظ ساختار روایت‌محور و مختصر مجموعه «روایت ستارگان»، از مرحوم امیرکبیر، بنیان‌گذار دارالفنون تا شماری از بزرگان زنده تعلیم و تربیت را دربرمی‌گیرد. هدف از تدوین این کتاب، آشنایی دانش‌آموزان، معلمان و علاقه‌مندان با مسیر علمی و فکری شخصیت‌هایی است که هر یک در شکل‌گیری و توسعه آموزش و پرورش کشور نقشی کلیدی داشته‌اند.
به گفته این پژوهشگر، در این اثر تلاش شده نگاهی وسیع‌تر به مفهوم تعلیم و تربیت در ایران معاصر ارائه شود. در این اثر، تنها به افراد وابسته به بدنه رسمی آموزش و پرورش اکتفا نشده، بلکه چهره‌هایی نیز گنجانده شده‌اند که اگرچه ممکن است استخدام رسمی در دستگاه آموزش و پرورش نبوده‌اند، اما نقش مهم و ماندگاری در فرایند تعلیم عمومی ایفا کرده‌اند. از شهید آیت‌الله دکتر بهشتی که پیش از انقلاب اسلامی سهم بسزایی در تألیف و تدوین کتاب‌های دینی و تربیتی داشت و نقش او در پایه‌گذاری محتوای دینی نظام آموزشی آن دوره قابل توجه است تا شهید محمدجواد باهنر که فعالیت‌های تعلیمی گسترده‌ای را پیگیری می‌کرد و حجت‌الاسلام محسن قرائتی که به عنوان یکی از اثرگذارترین مبلغان دینی معاصر طی حدود پنج دهه، میلیون‌ها ایرانی از سخنان ساده، قابل‌فهم و تربیتی او بهره‌مند شده‌اند.
آغازی برای احیای منزلت اجتماعی معلم
شاه‌رضایی با بیان اینکه در گذشته حرفه معلمی نه‌تنها از نظر اقتصادی، بلکه از منظر منزلت اجتماعی نیز در زمره مشاغل برتر جامعه قرار داشت، می‌گوید: معلمان به‌عنوان مرجع فکری و فرهنگی، مورد رجوع مردم بودند و نقش آن‌ها در تربیت نسلی آگاه و مسئول، جایگاهی بی‌بدیل به آن‌ها می‌بخشید. امروز اما این پرسش مطرح است که آیا چنین جایگاهی همچنان در جامعه حفظ شده است و آیا معلمی نخستین انتخاب شغلی جوانان به شمار می‌آید؟ این موضوع نیازمند بررسی و پژوهش‌های میدانی است تا وضعیت واقعی منزلت اجتماعی معلم در جامعه امروز روشن شود.
رهبر معظم انقلاب نیز در سخنان دیروز خود به‌طور ضمنی به این نکته اشاره داشتند و پرسیدند آیا جوانان امروز، معلمی را به عنوان انتخاب اول شغلی خود در نظر می‌گیرند یا خیر. در این میان، یکی از راهکارهای ترغیب جامعه به شغل معلمی، تأمین یک زندگی آبرومندانه و شرافتمند برای معلمان از نظر معیشتی است. این موضوع بدون تردید از پایه‌های ضروری ارتقای جایگاه معلم به‌شمار می‌رود اما به‌تنهایی کافی نیست.
او خاطرنشان می‌کند: رهبر معظم انقلاب نیز بر ضرورت «الگونگاری»، «چهره‌نگاری رسانه‌ای» و «روایت‌سازی جذاب» از معلمان تأکید کرده‌اند. معرفی معلم به‌عنوان چهره‌ای دوست‌داشتنی، الهام‌بخش و فرهنگی از طریق فیلم، کتاب، پویانمایی یا مستند، می‌تواند نگاه جامعه به این شغل را تغییر دهد. نمونه‌هایی مانند کتاب «دیروزِ فردا» نیز گرچه گامی کوچک‌اند، اما می‌توانند نقطه آغازی برای احیای منزلت اجتماعی معلم در سطح ملی باشند. باید بدانیم چه کسانی زحمت کشیده‌اند تا ما امروز بتوانیم بخوانیم، بنویسیم و بفهمیم و کشوری باشیم که در سطح علمی دنیا جایگاه دارد. این آگاهی باید به یک جریان تبدیل شود.
گزارش: محدثه رضایی- مهدی توحیدی