محمدرضا زائری، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، درباره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بیان کرد: نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، را می‌توان به‌عنوان مهم‌ترین و بزرگترین رویداد فرهنگی کشور، قلمداد کرد.
وی با بیان اینکه در اغلب ادوار نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، حضور داشتم، ادامه داد: این رویداد، کارکردهای مختلفی دارد اما به مرور، جنبه فروشگاهی آن غلبه و بعضاً برای خانواده‌هایی که چندان تفریح سالم و ارزان در اختیار نداشتند، این رویداد برای آن‌ها کارکرد تفریحی پیدا کرد.
به گفته رایزن فرهنگی ایران در الجزایر، کارکرد تفریحی رویداد نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به‌ویژه در سال‌هایی که نمایشگاه در مجموعه نمایشگاهی «شهرآفتاب» برگزار شد؛ پُررنگ‌تر به نظر رسید.
کارکرد تفریحی نمایشگاه ایراد نیست
رایزن فرهنگی ایران در الجزایر افزود: البته کارکرد تفریحی برای نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به‌خودی خود ایراد نیست اما گاهی حواشی پُررنگ‌تر می‌شود؛ به‌عبارت دیگر به نظر می‌رسد بهره غرفه‌های فروش تنقلات در نمایشگاه در مقایسه با ناشران که یک‌سال برای برگزاری نمایشگاه، تلاش کرده‌اند، بیشتر است.
زائری با تاکید بر دشواری برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، گفت: انصافاً برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، دشوار است؛ از مدیریت ناشران، تا اختلاف درباره جانمایی‌ها و دیگر مسائل؛ بنابراین تاکید می‌کنم، برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، آسان و ساده نیست. احتمالاً برگزاری چنین رویدادی در کشورهای دیگر این قدر سخت نباشد.
وی ادامه داد: می‌دانیم برنامه‌ریزی برگزاری نمایشگاه کتاب در بسیاری از کشورها، یک تا دو سال قبل از آغاز دوره، انجام می‌شود. براساس همین برنامه‌ریزی‌ها، ابعاد، محل، تاریخ تحویل غرفه و حتی جزئیاتی مانند قرارگیری پریز برق در غرفه مشخص است؛ بنابراین ناشر با فراغ بال می‌تواند، غرفه‌اش را طراحی کند اما شرایط در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران متفاوت است.
رایزن فرهنگی ایران در الجزایر با اشاره به برخی حواشی بر کارکردهای اصلی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، گفت: برخی حواشی طی سال‌های اخیر، موجب شد کارکردهای اصلی این رویداد، یعنی ایجاد شادابی و طراوت در فضای فرهنگی کشور و قرار گرفتن کتاب در کانون توجهات، کمرنگ شود؛ البته تاثیرات نمایشگاه، همواره حفظ شده است.
نمایشگاه کتاب محل دیدار با نویسندگان محبوبمان است
زائری با مقایسه دوره‌های ابتدایی نمایشگاه کتاب با ادوار اخیر، بیان کرد: خاطرم هست، به‌عنوان علاقه‌مند به کتاب برای دیدار و گفت‌وگو با نویسندگان محبوبمان و برقراری ارتباط با ناشران، به نمایشگاه کتاب می‌رفتیم؛ علاوه‌بر این برجسته‌ترین ناشران، شخصاً در غرفه‌ها حضور داشتند.
وی افزود: شاید برای بسیاری از علاقه‌مندان به کتاب، باورپذیر نباشد که ناشران بسیار نامدار و برجسته و پیشکسوت، شخصاً پشت دخل غرفه در نمایشگاه حاضر می‌شدند؛ درحالی که در سال‌های اخیر، چنین وضعیتی کمتر دیده می‌شود. غرفه‌ها معمولاً در غیاب ناشران از سوی جوانان اغلب ناآشنا با کتاب‌ها و نویسندگان اداره می‌شود؛ افرادی که مشخص است، صرفاً برای ۱۰ روز نمایشگاه استخدام شده تا فقط کتاب بفروشند و سابقه فرهنگی و کتاب‌محور ندارند.
رایزن فرهنگی ایران در الجزایر با اشاره به تاثیرپذیری نمایشگاه کتاب از تغییر مدیران گفت: تغییر مدیران در ادوار مختلف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بی‌ثباتی در برخی سیاست‌های تفصیلی و برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، موجب شده تا روند ثابت، کلان و سیاست‌های اساسی و بنیادینی که قرار بود استمرار داشته باشد، گاهی دچار تغییر شود.
ناشران برحفظ ظرفیت فروشگاهی نمایشگاه کتاب تاکید دارند
زائری بر تاثیر فرهنگی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تاکید و بیان کرد: ایرادی در ظرفیت فروشگاهی نمایشگاه کتاب تهران نمی‌بینم تا این رویداد بتواند، اسم کتاب را زنده نگه دارد؛ به‌عبارت دیگر نمی‌توانیم منکر شویم که ظرفیت فروش موجب شده، جنبه فروشگاهی پُررنگ باشد؛ علاوه‌بر این تنها امید ناشران، با توجه به وضعیت اقتصادی، فروش در نمایشگاه است؛ بنابراین از تداوم این وضعیت استقبال می‌کنند.
وی با اشاره به تاثیر فروش در نمایشگاه کتاب تهران، بیان کرد: واقعیت این است، در بُعد کلان و درازمدت، فروش مستقیم کتاب در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به کتابفروشی‌ها آسیب وارد می‌کند و به نفع کتاب نیست؛ شاید تقویت کتابفروشی‌ها در درازمدت به نفع خود ناشران باشد.
رایزن فرهنگی ایران در الجزایر با اشاره به وجه بین‌المللی کتاب تهران، بیان کرد: بُعد بین‌المللی نمایشگاه کتاب تهران نیز به‌دلایلی چندان پُررنگ نبوده است؛ همان‌قدر که نویسندگان ایرانی، چهره‌های بین‌المللی نیستند که ناشی از ناآگاهی با زبان انگلیسی، همچنین آشنایی اندک با منطق فکری، اندیشه و زبان فهم مخاطب جهانی و ارتباطات ضعیف بین‌المللی است؛ بنابراین بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران چه بسا با آمد و شد ناشران و نویسندگان خارجی و برگزاری چند نشست، همراه باشد اما کمتر کسی در جریان آن‌ها قرار بگیرد.
بخش بین‌الملل نمایشگاه با توسعه ارتباطات تقویت می‌شود
زائری ادامه داد: برای تقویت بخش بین‌الملل، اطلاع‌رسانی و ارتباطات گسترده‌تر، ضروری است؛ همچنین ارتقا سطح کیفی مهمانان در بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد، می‌توان با برنامه‌ریزی و برقراری ارتباط با نسل جوان و نوجوان فعال در فضای مجازی، می‌توان کاری کرد، از دل فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به نمایشگاه کتاب بیایند.
وی با اشاره به تجربه نمایشگاه بین‌المللی کتاب الجزایر، از حضور پُررنگ نوجوانان و جوانان، گفت: در جریان برگزاری نمایشگاه اخیر کتاب در الجزایر، شاهد هجوم نوجوانان و جوانان برای گرفتن امضا از نویسنده مهمان این رویداد بودم؛ محبوبیت این نویسنده در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی موجب شده بود، این صف طولانی ایجاد شود. این استقبال عجیب و دور از انتظار، در حدی بود که در همان ساعت اولیه نیروهای امنیتی ناچار به دخالت شدند و آن نویسنده با حفاظت ویژه و مخفیانه از نمایشگاه بیرون برده شد؛ جشن امضای کتاب نیز لغو شد.
ظرفیت مطلوب تولید کتاب در ایران
رایزن فرهنگی ایران در الجزایر، با نقد وضعیت توزیع کتاب در ایران، گفت: همیشه تاکید داشتم، ایران از نظر ظرفیت تولید و کیفیت کتاب، جزو بهترین‌ها است اما حلقه‌های این زنجیره به هم متصل نیست؛ به‌عبارت دیگر خانواده‌ها برای خواندن، به‌دنبال یک اثر می‌گردند اما نمی‌دانند، همان اثر تولید شده و موجود است؛ ازسوی دیگر ناشر موفق به فروش اثر نشده است. به همین ترتیب، حلقه‌های دیگر، از توزیع تا تبلیغ و ارتباط با مخاطب و بازخوردگیری برای تولید آثار بعدی، همچنان دچار چالش هستیم.
زائری با تاکید بر ضرورت تعامل دستگاه‌های آموزشی و فرهنگی در حوزه کتاب، بیان کرد: یکی از دلایل موفقیت محدود در حوزه کتاب، تولید برنامه و آگهی‌های موثر از سوی صدا و سیما است. در طول دهه‌های گذشته، اقدامات نهادهایی مانند انتشارات «تربیت» و برگزاری نمایشگاه‌های کتاب در مدارس، موجب شد تا بسیاری از خانواده‌ها به‌خصوص در حوزه کتاب کودک و نوجوان، به منابع خوب دسترسی پیدا کنند.
به گفته وی، تعامل بین‌دستگاهی هرچه گسترده‌تر شود، در تقویت حوزه کتاب، موثر است. این تعاملات احتمالاً، نکاتی که شاید در نگاه نخست به چشم نیاید را مشخص خواهد کرد؛ ازجمله در ارائه تصویری از کتاب، در مجموعه‌های تلویزیونی تا تمهیداتی مثل فضای کتابخوانی در محیط‌های عمومی و پارک‌ها همچنین ایده‌های جذابی که نسل جدید، می‌تواند در طراحی آن نقش پُررنگی داشته باشد. نکته دیگر فعالیت در فضای مجازی، به‌ویژه استارت‌آپ‌ها است.
حاکمیت باید برای تبلیغ کتاب به ناشران کمک کند
رایزن فرهنگی ایران در الجزایر گفت: هرچه بتوانیم از دخالت حاکمیتی در همه حوزه‌های فرهنگی ازجمله کتاب، به سمت نقش‌آفرینی نهادهای مدنی حرکت کنیم، دستاوردها و نتایج، درخشان‌تر خواهد بود. حاکمیت باید نقش سیاستگذاری و نظارت یا نقش حمایتی در حوزه آموزش و فناوری‌های نوین، ارتباطات و تبلیغات داشته باشد.
به گفته وی، به‌طور طبیعی ناشر به‌تنهایی توان تبلیغ کتاب در رسانه یا حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب را ندارد؛ بنابراین حاکمیت باید حمایت کند؛ از سوی دیگر هرچه دخالت مستقیم برای تولید و اداره بازار کاهش پیدا کند و نهادهای مدنی و ناشران و مردم، بیشتر وارد میدان شوند، نتایج ارزشمندتری خواهیم داشت. طبیعتاً همه جای دنیا، پذیرفته است که نظارت و سیاستگذاری کلان، باید از سوی حاکمیت انجام شود؛ موضوعی که محل اختلاف نیست.
∎