به گزارش سرویس صنفی و آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در دهه‌های اخیر، دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان بزرگ‌ترین نهاد آموزش عالی غیرانتفاعی ایران، نقش مهمی در گسترش آموزش عالی ایفا کرده است. این دانشگاه با بیش از ۴۰۰ واحد آموزشی در سراسر کشور، سالانه میزبان صدها هزار دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی است. اما یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که همواره مورد بحث و انتقاد دانشجویان، خانواده‌ها و کارشناسان آموزشی قرار داشته، میزان و ساختار شهریه دانشگاه آزاد است. شهریه‌ای که هم‌زمان با گسترش خدمات آموزشی افزایش یافته و گاه از توان مالی بسیاری از خانواده‌ها فراتر رفته است.
این گزارش، به بررسی ابعاد مختلف شهریه در دانشگاه آزاد اسلامی می‌پردازد؛ از روند افزایش شهریه‌ها گرفته تا پیامدهای اجتماعی، آموزشی و اقتصادی آن، و در نهایت بررسی راهکارهای اصلاح این روند.
تاریخچه شهریه‌محوری در دانشگاه آزاد
از آغاز تأسیس دانشگاه آزاد در سال ۱۳۶۱، تأمین منابع مالی این دانشگاه عمدتاً بر پایه شهریه بوده است. برخلاف دانشگاه‌های دولتی که از بودجه عمومی دولت تغذیه می‌شوند، دانشگاه آزاد به‌عنوان یک نهاد عمومی غیردولتی، برای تأمین هزینه‌های خود (از ساخت و تجهیز فضاهای آموزشی گرفته تا پرداخت حقوق اساتید) ناچار به اتکای کامل بر شهریه دانشجویان بوده است.
در دهه‌های ابتدایی فعالیت، شهریه‌ها متناسب با شرایط اقتصادی جامعه و سطح درآمد خانواده‌ها تعیین می‌شد، اما به‌تدریج و به‌ویژه در دهه ۱۳۹۰ به بعد، با کاهش توان مالی دولت، تورم فزاینده و افزایش هزینه‌های دانشگاه، شهریه‌ها روند صعودی شدیدی را تجربه کردند.
ساختار شهریه در دانشگاه آزاد
شهریه در دانشگاه آزاد به دو بخش کلی تقسیم می‌شود:
شهریه ثابت: این بخش از شهریه در زمان ثبت‌نام اولیه دانشجو تعیین شده و در طول دوران تحصیل او تغییری نمی‌کند (مگر در صورت تغییر رشته یا انتقالی).
شهریه متغیر: این بخش بر اساس تعداد واحدهای انتخابی، نوع درس (نظری، عملی، آزمایشگاهی یا کارگاهی) و رشته تحصیلی محاسبه می‌شود و هرسال افزایش می‌یابد.
علاوه بر این، شهریه در رشته‌های علوم انسانی به‌طور قابل‌توجهی کمتر از رشته‌های مهندسی، علوم پایه، پزشکی و پیراپزشکی است. به‌عنوان مثال، در سال‌های اخیر شهریه یک ترم رشته پزشکی در مقطع کارشناسی می‌تواند از ۳۰ تا ۵۰ میلیون تومان تجاوز کند؛ در حالی‌که همین میزان برای رشته‌های علوم انسانی معمولاً کمتر از ۱۰ میلیون تومان است.
افزایش سالانه شهریه‌ها؛ از واقعیت تا نگرانی
در اغلب سال‌های دهه ۱۴۰۰، دانشگاه آزاد شهریه متغیر را سالانه بین ۲۰ تا ۳۵ درصد افزایش داده است. این افزایش عمدتاً با استناد به رشد نرخ تورم، افزایش هزینه‌های جاری دانشگاه و نیاز به ارتقای کیفیت آموزشی توجیه می‌شود.
با این حال، این رشد فزاینده باعث شده بسیاری از دانشجویان، به‌ویژه در مناطق کمتر برخوردار، از ادامه تحصیل بازمانند یا با مشکلات مالی جدی مواجه شوند. بسیاری از خانواده‌ها ناچارند برای تأمین شهریه فرزندانشان وام بگیرند، دارایی بفروشند یا حتی از آموزش عالی صرف‌نظر کنند.
پیامدهای اجتماعی و آموزشی شهریه‌های بالا
شهریه‌محور بودن دانشگاه آزاد پیامدهای متعددی دارد:
افزایش نابرابری آموزشی: خانواده‌های طبقات پایین‌تر اقتصادی از ادامه تحصیل فرزندان خود در رشته‌های گران‌قیمت منصرف می‌شوند و شکاف طبقاتی در دسترسی به آموزش عالی افزایش می‌یابد.
کاهش انگیزه و تمرکز دانشجو: فشار مالی باعث می‌شود بسیاری از دانشجویان مجبور به اشتغال هم‌زمان با تحصیل شوند که این موضوع به افت کیفیت تحصیل و افزایش ترک تحصیل منجر می‌شود.
گرایش به رشته‌های ارزان‌تر: برخی داوطلبان کنکور صرفاً به دلیل شهریه پایین‌تر، رشته‌هایی را انتخاب می‌کنند که علاقه‌ای به آن ندارند، و این موضوع بر کیفیت تخصصی فارغ‌التحصیلان تأثیر منفی می‌گذارد.
آیا خدمات آموزشی با شهریه همخوانی دارد؟
یکی از سؤالات مهم در تحلیل شهریه دانشگاه آزاد، میزان همخوانی کیفیت خدمات آموزشی با مبلغ دریافتی است. گرچه برخی واحدهای این دانشگاه به امکانات مناسبی مجهز هستند و اساتید مجرب در آن تدریس می‌کنند، اما در بسیاری از واحدهای کوچکتر یا کم‌برخوردار، امکانات آموزشی، تجهیزات آزمایشگاهی، دسترسی به منابع علمی و کیفیت کلاس‌ها با شهریه پرداختی همخوانی ندارد. نبود نظارت دقیق، موازی‌کاری، نبود بروزرسانی سرفصل‌ها و کمبود اساتید تمام‌وقت از جمله مشکلات ساختاری برخی واحدهاست که اعتماد دانشجویان را نسبت به پرداخت شهریه تضعیف می‌کند.
مقایسه با سایر دانشگاه‌ها
در مقایسه با دانشگاه‌های دولتی، شهریه دانشگاه آزاد به‌مراتب بیشتر است، زیرا در دانشگاه‌های سراسری تحصیل رایگان یا با شهریه بسیار ناچیز همراه است. اما در مقایسه با برخی دانشگاه‌های غیرانتفاعی یا بین‌المللی داخل کشور، شهریه دانشگاه آزاد همچنان در سطح میانه قرار دارد. با این حال، گستردگی واحدها و حجم بالای دانشجویان باعث شده تأثیر افزایش شهریه در این دانشگاه به‌صورت وسیع‌تری احساس شود.
راهکارهایی برای بهبود وضعیت شهریه
برای حل یا کاهش تبعات افزایش شهریه در دانشگاه آزاد، می‌توان به راهکارهای زیر اندیشید:
ایجاد نظام بورسیه و تخفیف هدفمند: تخفیف برای دانشجویان مستعد یا خانواده‌های کم‌درآمد می‌تواند از فشار مالی بکاهد.
شفاف‌سازی هزینه‌ها: ارائه گزارش سالانه مالی از هزینه‌ها و درآمدهای دانشگاه، موجب اعتمادسازی و پاسخگویی بیشتر می‌شود.
توسعه منابع درآمدی غیرشهریه‌ای: دانشگاه می‌تواند از طریق تجاری‌سازی پژوهش، اجاره فضاها، قرارداد با صنایع و پروژه‌های مشترک درآمدزایی کند و وابستگی به شهریه را کاهش دهد.
کنترل و نظارت ملی: وجود نهاد ناظر فراگیر برای نظارت بر نحوه تعیین شهریه‌ها در دانشگاه‌های غیردولتی می‌تواند از رشد بی‌رویه جلوگیری کند.
افزایش عدالت منطقه‌ای: در تعیین شهریه‌ها باید سطح توسعه استان‌ها و درآمد خانوارها لحاظ شود. برای مثال شهریه یک رشته در تهران نباید با همان رشته در یک شهر محروم برابر باشد.
فرجام سخن
دانشگاه آزاد اسلامی علی‌رغم خدمات گسترده‌ای که در توسعه آموزش عالی داشته، امروز با چالش بزرگی به‌نام شهریه مواجه است؛ چالشی که اگر به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند منجر به کاهش عدالت آموزشی، افت کیفیت تحصیل و نارضایتی اجتماعی شود. نگاه بازارمحور به آموزش نباید جای رسالت آموزشی و تربیتی دانشگاه را بگیرد. اصلاح ساختار شهریه، شفاف‌سازی عملکرد مالی و توجه به توان اقتصادی دانشجویان، لازمه حفظ جایگاه دانشگاه آزاد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای علمی کشور است.
گزارش از عرفان عباسی