آخرین روزهای شهریور ۱۴۰۲ نخستین مرکز اهدای پلاسمای استان قزوین توسط یکی از شرکت‌های بخش خصوصی و با دریافت مجوز از سوی سازمان غذا و داروی کشور با ظرفیت تأمین سالانه ۳۰ هزار لیتر پلاسما و مجهز به ۲۰ تخت اهدا آماده بهره‌برداری و افتتاح شد تا از افراد سالم هجده تا شصت ساله پلاسما دریافت و در تولید داروهای مشتق از آن استفاده شود.
با آغاز فعالیت این مرکز، مرکزی دیگر در این استان تأسیس شد و اکنون با گذشت کمتر از دو سال از فعالیت این مراکز، سازمان انتقال خون این استان خبر از تجارتی بحران‌آفرین در این مراکز می‌دهد و بر این باور است که در صورت ادامه فعالیت این مراکز، در آینده‌ای نه چندان دور علاوه بر به خطر افتادن سلامت دهندگان پلاسما و احتمالاً به دلیل نبود نظارت‌های لازم، به خطر افتادن جان بیمارانی که از فراورده‌های دارویی این فراورده خونی استفاده می‌کنند، تلاش‌های نیم قرن سازمان انتقال خون ایران - سازمان انتقال خون ایران در سال ۱۳۵۳ تأسیس شده و با کوشش‌های چند ساله به ثمر رسیده و انتقال خون در ایران قانونمند شده است- بر باد خواهد رفت. هفته گذشته این موضوع واکنش سرپرست اداره کل انتقال خون استان قزوین را در گفت‌وگو با فارس به دنبال داشت که البته اسماعیل کلهر پس از گفت‌وگو با فارس از مصاحبه با دیگر رسانه‌ها خودداری کرد.
خون‌فروشی
یک کارشناس مسئول انتقال خون قزوین در گفت‌وگو با قدس اظهار می‌کند: فعالیت دو مرکز پلاسمای خون و جلب مشتری با پول، هم جان اهداکنندگان را در معرض خطر قرار داده و هم به فرهنگ داوطلبانه اهدای خون ضربه می‌زند.
این کارشناس که حاضر به ذکر و فاش شدن نامش نیست، به ما می‌گوید: وجود مراکز پلاسمای خون به خودی خود مشکلی ندارد و سازمان انتقال خون نیز مرکز پلاسما دارد. مسئله اینجاست که شرط راه‌اندازی این مراکز تأسیس پالایشگاه و تولید دارو در کشور بود؛ اما در حال حاضر تنها بخش نخست (مراکز پلاسمای خون) فعال شده؛ اما در مورد بخش دوم (پالایشگاه دارو) اقدامی صورت نگرفته و پلاسماها به کشورهایی مانند فرانسه و آلمان ارسال می‌شوند. نکته مهم این است بنای صنعت پلاسما در ایران این‌گونه طراحی شده بود که مجوز راه‌اندازی مراکز خصوصی جمع‌آوری پلاسما به‌عنوان یک مشوق داده شود تا شرکت‌های بین‌المللی فعال در این حوزه، با دانش فنی پیشرفته وارد ایران شوند و داروهای باکیفیت پلاسمایی از پلاسمای ایرانی برای بیماران ایرانی تولید شود. این سیاست دو مزیت داشت؛ نخست اینکه ایران می‌توانست در صنعت پلاسما به روز بماند و دوم اینکه سرمایه‌گذار خارجی جذب می‌شد؛ اما در این سال‌ها هیچ اقدام مؤثری در این زمینه صورت نگرفته است.
این کارشناس ارشد هماتولوژی بالینی با بیان اینکه تاکنون حدود ۲۰ مرکز راه‌اندازی شده که استان قزوین هم از فعالیت این مراکز بی‌نصیب نمانده و دارای دو مرکز است، می‌افزاید: مجوز مراکز پلاسمای خون از سوی سازمان غذا و داروی کشور صادر شده؛ اما متولی خون و فراورده‌های خونی، سازمان انتقال خون است. وی به عدم بازدید، پایش و نظارت بر فعالیت این مراکز از سوی دانشگاه علوم پزشکی، نظام پزشکی و اداره کل انتقال خون اشاره کرده و می‌گوید: سازمان غذا و دارو بر فعالیت این مراکز نظارت می‌کند و اجازه نظارت به دستگاه‌های دیگر داده نمی‌شود؛ اما این در حالی است که با اقدام شورای تأمین در استان‌های زنجان و گیلان این مراکز پلمب شد.
کاهش اهدای داوطلبانه خون
این مقام آگاه از وضعیت مراکز اهدای پلاسمای این استان، از تأثیر فعالیت این مراکز بر کاهش اهدای داوطلبانه خون خبر می‌دهد و می‌افزاید: گرچه کاهش مراجعان و ذخایر گروه‌های خونی همه ساله در اسفند اتفاق می‌افتد و سال گذشته تقارن اسفند با ماه مبارک رمضان بر کاهش مراجعان تأثیر بیشتری گذاشته بود؛ اما وجود دو مرکز پلاسمای خون نیز مزید بر علت شده و کاهش اهدای خون را تشدید کرده بود.
این مقام آگاه با انتقاد از اینکه کلانشهرهای ۴ تا ۵ میلیون نفری کشور فاقد مرکز پلاسمای خون هستند؛ اما شهر ۶۰۰ هزار نفری قزوین دارای دو مرکز پلاسمای خون است، اظهار می‌کند: با توجه به اینکه تعداد این مراکز در کل کشور کمتر از ۲۰ مرکز است، این پرسش مطرح می‌شود که چرا برای قزوین مجوز دو مرکز از سوی سازمان غذا و دارو صادر شده است؟
نفوذ مافیای پلاسما در میان نوجوانان
به گفته وی، قزوین شهری صنعتی است که قشر کارگرنشین زیادی را در اطراف خود جای داده و با توجه به شرایط اقتصادی سال‌های اخیر و گرانی‌ها، بسیاری از این افراد برای تأمین مایحتاج زندگی با مشکل مواجه هستند. از این رو با توجه به اینکه این مراکز به هر اهداکننده پلاسما یک کارت هدیه ۵۰۰ هزار تومانی می‌دهند، مردم برای مراجعه به این مراکز ترغیب می‌شوند در حالی که اگر اهدای پلاسما چند بار پشت سر هم صورت بگیرد و مواد پروتئینی کافی وارد بدن اهداکننده نشود، وی دچار سوءتغذیه خواهد شده و سلامت او به خطر می‌افتد. آنچه در بحث پلاسمای پولی مطرح شده، این گونه بوده که چون هدف کسب درآمد و جمع‌آوری پلاسما به هر قیمتی است، از این رو ممکن است شرایط استاندارد و سلامتی‌دهنده رعایت نشود. بر اساس منابع علمی اگر فردی بیش از دو بار در ماه پلاسما اهدا کند، باید در هر بار آلبومین، پروتئین توتال و سایر فاکتورهای مورد نظر کنترل شود؛ اما آیا این مراکز واقعاً این کار را انجام می‌دهند؟ همچنین ضرورت دارد آنزیم‌های کبدی کنترل شوند؛ زیرا افرادی که نارسایی کبدی داشته باشند، ممکن است به سیترات عوارض شدید از جمله عارضه قلبی نشان بدهند.
این کارشناس‌ارشد خون‌شناسی ادامه می‌دهد: در اداره کل انتقال خون از پلاسما سه فراورده پلاکت، پلاسما و خون فشرده (گلبول‌های قرمز) تولید می‌شود. آقایان هر سه ماه یک بار و بانوان هر چهار ماه یک بار مجاز به اهدای خون هستند؛ اما در مراکز پلاسمای خون، تعداد دفعات خون‌گیری از برخی افراد به دلیل پولی بودن بیشتر است که این مسئله موجب آسیب و اختلال در عملکرد فاکتورهای ۸ و ۹، آلبومین و سیستم ایمنی بدن می‌شود.
او با استناد به اطلاعات موجود می‌افزاید: متأسفانه مراکز پلاسمای خون در دانشگاه‌ها و دبیرستان‌ها نفوذ کرده و نوجوانان و جوانان را با وعده پول به سمت فروش پلاسما سوق می‌دهند. گاهی حتی از افراد دارای ریسک فاکتور نیز مبادرت به دریافت پلاسما می‌کنند که این موضوع ممکن است به سلامت مراجعه‌کنندگان و دریافت‌کنندگان پلاسما آسیب برساند.
اهمیت دستورالعمل‌های اهدای خون
به گفته این کارشناس مسئول انتقال خون هنگامی که از سلامت خون سخن به میان می‌آید، تنها سلامت خون مدنظر نیست. سازمان انتقال خون از دو منظر به موضوع سلامت نگاه می‌کند؛ به عبارت دیگر سلامت «اهداکننده» و «دریافت‌کننده» در کانون توجه قرار دارد.
وی می‌افزاید: پلاسما ۵۵ درصد از کل حجم خون را تشکیل می‌دهد و حاوی آنتی‌بادی‌هایی است که فرد در زمان مواجهه با بیماری‌های ویروسی و میکروبی در بدن می‌سازد و این آنتی‌بادی‌ها بدن را در مقابله بعدی با این عوامل حفظ می‌کند. همچنین در این مایع هورمون‌های مختلف ازجمله تیروئید وجود دارد. به همین دلیل سازمان انتقال خون ایران بر اساس دستورالعمل‌هایی که مطابق با منابع و مقالات علمی ایران، انگلستان و آمریکا نوشته شده، یک اهداکننده که برای اهدای خون مراجعه می‌کند، در مصاحبه پیش از اهدای خون چنانچه پزشک متوجه شود وی مبتلا به بیماری تیروئید است، از او خون نمی‌گیرند و به اهداکننده توصیه می‌کنند برای بررسی وضعیت تیروئید خود به پزشک متخصص غدد مراجعه کند و تا زمانی که عملکرد تیروئید او به حالت نرمال بازنگشته، برای اهدای خون مراجعه نکند؛ چراکه در سیستم همه اطلاعات فرد ثبت می‌شود تا در مراجعه بعدی اهداکننده حتماً با جواب آزمایش سالم پذیرش شود.
به گفته این کارشناس‌ارشد خون‌شناسی در پایگاه‌های سازمان انتقال خون هنگام مصاحبه پزشکی، فشارخون فرد و میزان هموگلوبین اهداکننده را بررسی می‌کنند و اگر اهداکننده‌ای میزان هموگلوبین بالایی داشته باشد، سازمان انتقال خون از فرد خون نمی‌گیرد یا برعکس اگر پایین هم باشد اجازه خون‌دهی نمی‌دهند؛ چراکه موجب کم‌خونی و یا تشدید کم‌خونی فرد می‌شود ضمن آنکه هنگام خروج برای درمان کم‌خونی، به این قبیل بانوان قرص آهن داده می‌شود و اگر اهداکننده آقا باشد، به او توصیه می‌شود به پزشک مراجعه کند؛ زیرا بیشتر آقایان مشکل کم‌خونی ندارند مگر اینکه بیمار باشند؛ اما فردی که به مراکز پلاسمای اهدایی مراجعه می‌کند، بدون در نظر گرفتن هیچ یک از فاکتورهای مذکور و اهمیت به سلامت وی از او پلاسما گرفته می‌شود. حالا ببینید اگر اهداکننده هر یک از مشکلات ذکرشده را داشته باشد و با اهدای پلاسما از حجم مایع پلاسمای او کم شود، در صورت بالا بودن گلبول‌های قرمز، بی‌تردید گلبول قرمز موجب غلظت بالا در داخل رگ‌ها می‌شود که احتمال سکته را در پی خواهد داشت.
اهدای پلاسما برای دریافت کارت هدیه
این کارشناس‌ارشد هماتولوژی بالینی با اشاره به اینکه در فرایند اهدای خون به هیچ عنوان افراد معتاد تزریقی و افرادی که رفتارهای پرخطر دارند، پذیرش نشده و از آن‌ها خون گرفته نمی‌شود، اضافه می‌کند: افرادی که برای اهدای خون مراجعه می‌کنند حتماً باید وزنشان بالای ۵۰ کیلوگرم و سنشان ۱۸ سال تمام باشد. در حالی که متأسفانه هیچ یک از این موارد در مراکز اهدای پلاسما رعایت نمی‌شود به طوری که در اسفند سال گذشته شاهد مراجعه خانواده‌ها به صورت دسته‌جمعی برای اهدای پلاسما بودیم که مقابل مرکز صف کشیده بودند تا به ازای هریک از افراد خانواده که پلاسما اهدا می‌کند، یک کارت هدیه ۵۰۰ هزار تومانی دریافت کنند. در حالی که این مراکز پلاسماهای دریافتی را برای تبدیل به فراورده دارویی به کشورهای اروپایی ارسال و پس از تحویل دارو آن را با قیمت دلاری در بازار داروی ایران عرضه می‌کنند.
تخریب حس نوع‌دوستی
وی می‌گوید: در پایگاه‌های انتقال خون علاوه بر سلامت جسمی اهداکنندگان خون برای بسیاری از موارد ازجمله تتو، جراحی، دندانپزشکی و سرماخوردگی کلی اصول و دستورالعمل وجود دارد تا خون سالمی به دست بیمار برسد. ضمن آنکه نظارت روی اهداکننده از زمان اهدا تا خروج از پایگاه انتقال خون وجود دارد و حتی پیش از خروج، فشار خون فرد کنترل می‌شود تا در صورت مناسب بودن وضعیت جسمی از مرکز خارج شود. همچنین اهدای خون به صورت داوطلبانه و رایگان بوده و رایگان به بیماران نیازمند خون و فراورده‌های خونی اهدا می‌شود و هنگام ترخیص بیمار از بیمارستان، دریافت‌کننده خون فقط هزینه کیسه خون و آزمایش‌هایی را که روی آن صورت گرفته، پرداخت می‌کند که البته این هزینه‌ها نیز مشمول بیمه است؛ اما در مراکز اهدای پلاسما با مطرح شدن پول در قالب کارت هدیه و با عنوان هزینه ایاب و ذهاب، نه تنها حس انسان‌دوستی و ایثار از بین می‌رود؛ بلکه بسیاری از افرادی که شرایط اهدای خون ندارند هم برای رسیدن به پول وارد چرخه می‌شوند؛ مانند فیلم «دایره مینا» که صحنه خون‌فروشی در فیلم واقعی بود. به گفته وی در مراکز اهدای پلاسما اطلاع‌رسانی آگاهانه و علمی به مراجعه کنندگان نمی‌شود واین مراکز برای جذب دهنده پلاسما اطلاعات نادرستی در خصوص فواید اهدای پلاسما می‌دهند؛ از جمله اینکه دادن پلاسما برای کاهش غلظت خون و کاهش کلسترول مؤثر است در حالی که هیچ کدام از این موارد از نظر علمی اثبات شده نیست.