به گزارش خبرگزاری صداوسیما، شعار امسال ایکوموس، "میراث مقاوم در برابر بلایا و درگیری - آمادگی، واکنش و بازیابی"، دعوت‌نامه‌ای است برای بازاندیشی در روش‌های حفاظت و پذیرش این واقعیت که حفاظت از میراث فرهنگی در قرن بیست و یکم، بدون نوآوری و انطباق با مقتضیات زمان، امکان‌پذیر نخواهد بود. دیگر زمان آن نیست که صرفاً به مرمت‌های کلاسیک و روش‌های محافظت ایستا بسنده کنیم. عصر، عصر "معماری تاب‌آوری" برای میراث فرهنگی است؛ معماری‌ای که بنیان‌های خود را بر فناوری‌های نوین، مشارکت جوامع محلی، تفکر پیشگیرانه و سازگاری با تغییرات اقلیمی استوار می‌سازد.
چالش رویکردهای سنتی: وقتی گذشته، پاسخگوی آینده نیست
رویکردهای سنتی حفاظت از میراث فرهنگی، که بر پایه مرمت‌های کالبدی، مستندسازی آنالوگ و مدیریت متمرکز استوار بوده‌اند، در دهه‌های گذشته دستاورد‌های ارزشمندی داشته‌اند. منشور ونیز و سایر اسناد بین‌المللی، اصول راهنمایی را برای حفاظت اصیل و پایدار از بناها و محوطه‌های تاریخی ارائه داده‌اند. با این حال، این رویکردها، که عمدتاً در "عصر ثبات نسبی" شکل گرفته‌اند، به تنهایی قادر به پاسخگویی به چالش‌های "عصر بحران‌ها" نیستند. بحران‌های اقلیمی، منازعات مسلحانه، توسعه افسارگسیخته شهری و مخاطرات طبیعی فزاینده، سرعتی و مقیاسی بی‌سابقه به تهدیدات میراث فرهنگی بخشیده‌اند. رویکردهای سنتی، که اغلب واکنشی، کالبد-محور و متکی به تخصص محدود هستند، در مواجهه با این "بحران‌های چندوجهی و پویا"، کارایی خود را از دست می‌دهند.
ضرورت نوآوری: تاب‌آوری، کلید بقای میراث
در این "عصر مخاطرات"، تاب‌آوری به واژه کلیدی حفاظت از میراث فرهنگی تبدیل شده است. تاب‌آوری، به معنای توانایی یک سیستم (در اینجا، میراث فرهنگی) برای جذب شوک‌ها، سازگاری با تغییرات، بازیابی سریع و یادگیری از تجربیات است. برای دستیابی به تاب‌آوری میراث فرهنگی، نیازمند "جهش به جلو" و "پذیرش نوآوری" در تمامی ابعاد حفاظت هستیم. این نوآوری، نه فقط در فناوری‌ها، بلکه در رویکردها، روش‌ها و نحوه مشارکت ذینفعان نیز باید رخ دهد.
ستون‌های معماری تاب‌آوری: چهار رویکرد نوین
معماری تاب‌آوری برای میراث فرهنگی، بر چهار ستون اصلی استوار است که هر یک، جنبه‌ای نوآورانه و ضروری را در حفاظت از گنجینه‌های تاریخ نمایندگی می‌کنند:
۱. دگرگونی دیجیتال: میراث فرهنگی در عصر اطلاعات
فناوری‌های دیجیتال، انقلابی خاموش در حوزه میراث فرهنگی به پا کرده‌اند. مدل‌سازی سه بعدی، واقعیت مجازی و افزوده، سنجش از دور، هوش مصنوعی و بلاک‌چین، ابزار‌هایی قدرتمند هستند که مستندسازی، پایش، مرمت، آموزش و حفاظت از میراث فرهنگی را متحول ساخته‌اند. مستندسازی دقیق و سریع بنا‌های تاریخی با استفاده از اسکنر‌های سه بعدی و پهپادها، ایجاد نسخه‌های دیجیتال از آثار ارزشمند برای حفاظت در برابر حوادث، پایش مداوم محوطه‌های باستانی با تصاویر ماهواره‌ای و تشخیص زودهنگام تهدیدات با هوش مصنوعی، تنها قطره‌ای از دریای توانمندی‌های فناوری‌های دیجیتال در این حوزه هستند. بازسازی مجازی آثار تخریب‌شده، تور‌های واقعیت مجازی برای دسترسی همگانی به میراث فرهنگی، و استفاده از بلاک‌چین برای مبارزه با قاچاق آثار تاریخی، ابعاد دیگری از این دگرگونی دیجیتال را نشان می‌دهند. ایران با "تمدن دیجیتال‌خیز" خود، باید پیشگام بهره‌گیری از این فناوری‌ها در حفاظت از میراث فرهنگی‌اش باشد.
۲. توانمندسازی جوامع محلی: حفاظت از پایین به بالا
رویکردهای سنتی حفاظت، اغلب "از بالا به پایین" و "متمرکز بر تخصص" بوده‌اند. اما "تاب‌آوری میراث فرهنگی"، نیازمند "مشارکت فعالانه و توانمندسازی جوامع محلی" است. جوامع محلی، نه فقط "ساکنان" مکان‌های تاریخی، بلکه "نگهبانان اصلی" میراث فرهنگی هستند. آموزش جوامع محلی در زمینه آمادگی در برابر بحران‌ها، واکنش اضطراری و مرمت‌های اولیه، ادغام دانش بومی و سنتی آنها در برنامه‌های حفاظت، ایجاد "شبکه‌های داوطلبانه" برای حفاظت از میراث فرهنگی، و توسعه "گردشگری جامعه‌محور" که منافع اقتصادی را به جوامع محلی بازگرداند، گام‌های اساسی در این مسیر هستند. ایران با "فرهنگ غنی مشارکت مردمی" و "شبکه‌های گسترده اجتماعی"، پتانسیل بالایی برای "حفاظت جامعه‌محور" از میراث فرهنگی خود دارد.
۳. تفکر پیشگیرانه: به سوی مدیریت خطرپذیری فعال
رویکرد سنتی "مرمت پس از آسیب"، در عصر بحران‌های فزاینده، دیگر کافی نیست. "تاب‌آوری میراث فرهنگی"، نیازمند "تفکر پیشگیرانه" و "مدیریت خطرپذیری فعال" است. شناسایی و ارزیابی دقیق "مخاطرات" تهدیدکننده میراث فرهنگی (زلزله، سیل، آتش‌سوزی، تغییرات اقلیمی، منازعات مسلحانه و غیره)، تدوین "برنامه‌های جامع مدیریت بحران" برای هر محوطه تاریخی، ایجاد "سیستم‌های هشدار زودهنگام"، مقاوم‌سازی بناها در برابر مخاطرات طبیعی، و بیمه میراث فرهنگی، اقداماتی ضروری در این راستا هستند. ایران به عنوان کشوری "حادثه‌خیز"، باید پیشگام پیاده‌سازی "مدیریت خطرپذیری فعال" در حوزه میراث فرهنگی باشد.
۴. سازگاری با تغییرات اقلیمی: میراث فرهنگی در اقلیم متغیر
تغییرات اقلیمی، "تهدید وجودی" برای میراث فرهنگی جهانی است. افزایش دما، تغییر الگو‌های بارش، افزایش سطح دریا‌ها و رویداد‌های شدید آب و هوایی، بنا‌های تاریخی را در معرض "فرسایش شتاب‌یافته"، "تخریب ساختاری" و "نابودی غیرقابل‌جبران" قرار می‌دهند. سازگاری با تغییرات اقلیمی، دیگر یک انتخاب نیست، بلکه "ضرورتی اجتناب‌ناپذیر" برای حفاظت از میراث فرهنگی است. تغییر مصالح ساختمانی به مواد مقاوم‌تر در برابر شرایط جوی نامساعد، بهبود سیستم‌های زهکشی و تهویه بناها، ایجاد سایه‌بان و فضای سبز برای کاهش اثرات گرمایش، انتقال آثار ارزشمند به مکان‌های امن‌تر (در موارد اضطراری و با رعایت اصول)، و توسعه "گردشگری پایدار و سازگار با اقلیم" در مناطق میراث فرهنگی، راهکار‌هایی کلیدی برای همزیستی میراث فرهنگی با "اقلیم متغیر" هستند. ایران به عنوان کشوری به شدت متاثر از تغییرات اقلیمی، باید "سیاست‌های سازگاری" را در حوزه میراث فرهنگی با جدیت دنبال کند.
ایران در مسیر تاب‌آوری: فرصت‌ها و چالش‌ها
ایران، با "گنجینه بی‌بدیل میراث فرهنگی" و "تاریخ تمدن‌ساز" خود، مسئولیت سنگینی در قبال حفاظت از این میراث برای نسل‌های آینده بر عهده دارد. خوشبختانه، در سال‌های اخیر، "توجه به تاب‌آوری میراث فرهنگی" در سیاست‌ها و برنامه‌های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی افزایش یافته است. تدوین "سند ملی کاهش خطرپذیری میراث فرهنگی"، برگزاری "مانور‌های آمادگی" در محوطه‌های تاریخی، توسعه "همکاری‌های بین‌المللی" در زمینه مدیریت بحران میراث فرهنگی، و بهره‌گیری از "فناوری‌های نوین" در مستندسازی و پایش آثار، نشانه‌های مثبتی از این تغییر رویکرد هستند. با این حال، چالش‌های بزرگی نیز پیش رو داریم. کمبود منابع مالی و انسانی متخصص، ضعف هماهنگی بین‌بخشی، مقاومت در برابر تغییر رویکردهای سنتی، و عدم مشارکت کافی جوامع محلی، از جمله موانعی هستند که باید بر آنها غلبه کرد.
روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی ۲۰۲۵، فرصتی است برای تجدید پیمان با میراث فرهنگی‌مان و "تعهد به نوآوری" در حفاظت از آن. معماری تاب‌آوری برای میراث فرهنگی، نه فقط یک "ضرورت فنی"، بلکه یک "انتخاب فرهنگی" و "مسئولیت اخلاقی" است. با "پذیرش نوآوری"، "همکاری جمعی" و "تفکر پیشرو"، می‌توانیم گنجینه‌های تاریخ را برای "آینده‌ای تاب‌آورتر" حفظ کنیم. میراث فرهنگی تاب‌آور، نه فقط یادگار گذشته، بلکه "هویت پایدار" ماست. حفاظت از آن، "سرمایه‌گذاری برای آینده" است.