به گزارش سرویس صنفی و آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در جوامع امروزی که رشد علمی، اقتصادی و فرهنگی در گرو پرورش نیروی انسانی توانمند است، حمایت از دانشجویان مستعد و فعال به‌عنوان یکی از ارکان توسعه پایدار مورد توجه ویژه قرار گرفته است. بورس دانشجویان مستعد و فعال، یکی از مهم‌ترین ابزارهای حمایتی نهادهای دولتی و خصوصی برای شناسایی، حفظ و تقویت استعدادهای درخشان در حوزه‌های مختلف علمی، پژوهشی و فرهنگی است. این بورس نه تنها راهی برای کاهش دغدغه‌های مالی دانشجویان نخبه است، بلکه انگیزه‌ای برای مشارکت گسترده‌تر آنان در فرآیند تولید علم و نوآوری به‌شمار می‌رود. در این نوشتار، به بررسی اهداف، ویژگی‌ها، مزایا، چالش‌ها و اثرات این بورس پرداخته می‌شود تا ابعاد مختلف آن روشن گردد.
اهداف بورس دانشجویان مستعد و فعال
بورسیه‌های اعطایی به دانشجویان مستعد و فعال، با اهدافی مشخص طراحی و اجرا می‌شوند که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
تشویق به تلاش علمی بیشتر: حمایت مالی از دانشجویان نخبه باعث می‌شود آنان با تمرکز بیشتر به فعالیت‌های علمی و پژوهشی بپردازند.
جلوگیری از فرار مغزها: با فراهم آوردن بستر مناسب، انگیزه‌ی ادامه تحصیل و کار در کشور برای نخبگان افزایش می‌یابد.
افزایش مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی: بسیاری از بورس‌ها مختص دانشجویانی است که علاوه بر توان علمی، در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و دانشجویی نیز فعال هستند.
عدالت آموزشی: اعطای بورس به دانشجویان بااستعداد ولی کم‌برخوردار از نظر مالی، فرصت برابر تحصیلی برای آنان ایجاد می‌کند.
ویژگی‌های اصلی بورس دانشجویان مستعد و فعال
بورس‌های این‌چنینی معمولاً دارای شرایط خاص و گزینش‌های رقابتی هستند. برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های این بورس‌ها عبارتند از:
تکیه بر شایستگی و فعالیت‌های مستمر: صرف داشتن نمرات بالا کافی نیست؛ دانشجو باید فعالیت‌های پژوهشی، فرهنگی یا اجتماعی قابل‌توجهی نیز داشته باشد.
پایش دوره‌ای: برخی از بورس‌ها نیازمند گزارش عملکرد دوره‌ای هستند تا تداوم بورسیه را تضمین کنند.
حمایت چندجانبه: این بورس‌ها گاهی فقط مالی نیستند؛ خدماتی مانند مشاوره، کارگاه‌های آموزشی، معرفی به فرصت‌های کارآموزی و حتی ارتباط با صنایع نیز در آن‌ها گنجانده می‌شود.
تنوع حوزه‌های تحت پوشش: از رشته‌های علوم پایه گرفته تا مهندسی، پزشکی، علوم انسانی و هنر، همگی می‌توانند مشمول این حمایت‌ها باشند.
انواع بورس دانشجویان مستعد و فعال
در ایران، بورس‌هایی که به دانشجویان نخبه و فعال اعطا می‌شوند به چند دسته قابل تقسیم‌اند:
بورس بنیاد ملی نخبگان: این بنیاد با هدف حمایت از استعدادهای برتر، تسهیلات مالی، پژوهشی و آموزشی متنوعی به دانشجویان ارائه می‌دهد.
بورس دانشگاهی: بسیاری از دانشگاه‌های معتبر، به‌طور مستقل از دانشجویان برتر حمایت می‌کنند.
بورس سازمان‌های دولتی و نیمه‌دولتی: نهادهایی مانند وزارت علوم، وزارت بهداشت، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و... برنامه‌های ویژه‌ای برای حمایت از دانشجویان ممتاز دارند.
بورس خیریه‌ای و خصوصی: برخی مؤسسات غیرانتفاعی و شرکت‌های بزرگ نیز در قالب مسئولیت اجتماعی خود، به حمایت از دانشجویان مستعد می‌پردازند.
مزایای بورس برای دانشجویان و جامعه
تأثیر بورس‌های تحصیلی بر رشد فردی و اجتماعی بسیار گسترده است. در این بخش به برخی از مهم‌ترین مزایا اشاره می‌شود:
کاهش دغدغه‌های مالی: این عامل باعث می‌شود دانشجو بتواند وقت و انرژی بیشتری صرف فعالیت‌های علمی، پژوهشی و اجتماعی کند.
افزایش اعتماد به‌نفس: دریافت بورس به‌عنوان نوعی تأیید توانمندی‌های فردی، انگیزه و اعتماد به نفس دانشجو را افزایش می‌دهد.
ایجاد شبکه ارتباطی: بسیاری از برنامه‌های بورسی، زمینه‌ساز ارتباط دانشجویان با اساتید، کارآفرینان، مراکز پژوهشی و صنعتی می‌شوند.
ارتقاء سطح علمی دانشگاه‌ها: حمایت از نخبگان باعث رشد سطح علمی کلی دانشگاه‌ها و در نتیجه ارتقاء جایگاه آن‌ها در رتبه‌بندی‌های ملی و بین‌المللی می‌شود.
تحقق عدالت آموزشی: دانشجویان مستعد مناطق محروم، با کمک این بورس‌ها می‌توانند توانایی‌های خود را شکوفا کنند و به رده‌های بالای علمی دست یابند.
چالش‌ها و محدودیت‌ها
با وجود اهمیت فراوان این بورس‌ها، چالش‌هایی نیز وجود دارد که باید مدنظر قرار گیرند:
کمبود منابع مالی پایدار: بودجه ناکافی باعث می‌شود بسیاری از استعدادها بدون حمایت باقی بمانند.
سخت‌گیری‌های اداری: مراحل پیچیده‌ی پذیرش یا تمدید بورسیه گاهی باعث دل‌سردی دانشجویان می‌شود.
تمرکز بر نمره و بی‌توجهی به خلاقیت: برخی از معیارهای انتخاب صرفاً بر پایه معدل هستند و سایر جنبه‌های استعداد مانند نوآوری، کار تیمی و خلاقیت را نادیده می‌گیرند.
نبود نظارت کافی بر بهره‌برداری از بورس: گاهی بورسیه به افرادی تعلق می‌گیرد که واجد شرایط واقعی نیستند یا از آن در مسیر اهداف آموزشی و پژوهشی بهره‌برداری نمی‌کنند.
پیشنهادها برای بهبود نظام بورسیه
برای اثربخشی بیشتر این بورس‌ها، اقداماتی ضروری است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
تنوع‌بخشی به معیارهای پذیرش: ارزیابی دانشجویان باید ترکیبی از توان علمی، مهارت‌های نرم، خلاقیت، انگیزه و سابقه فعالیت اجتماعی باشد.
توسعه منابع مالی غیر دولتی: مشارکت بیشتر بخش خصوصی، شرکت‌ها و خیریه‌ها می‌تواند بودجه مورد نیاز را تأمین کند.
نظارت دقیق بر اجرای برنامه‌ها: شفافیت و ارزیابی مستمر می‌تواند مانع از سو‌ءاستفاده از منابع بورسیه شود.
تسهیل روند اداری: ساده‌سازی و دیجیتال‌سازی فرآیندهای ثبت‌نام، بررسی و پرداخت بورسیه‌ها، دسترسی‌پذیری بیشتری ایجاد می‌کند.
سعید حبیبا با اشاره به حوزه دانشجویان مستعد و ممتاز گفت: در حوزه دانشجویان مستعد و ممتاز، براساس برنامه هفتم توسعه مکلف هستیم دانشجویان مستعد و ممتاز را تا ۲۰ درصد در رشته‌های مورد نیاز پذیرش کنیم.
وی ادامه داد: همچنین این دانشجویان را مشمول بورس دانشجویان مستعد و ممتاز قرار می دهیم تا بتوانند از آن بهره مند شوند به دانشگاه ها نیز ابلاغ کرده ایم و به محض معرفی دانشجویان به دانشگاه ها برنامه اجرایی آن عملیاتی می شود.
رئیس سازمان امور دانشجویان یادآورشد: آیین نامه آن نیز توسط دکتر عارف معاون اول رئیس جمهور تصویب شده و به دانشگاه ها ابلاغ شده بود، بنابراین منعی ندارد لذا ما از دانشگاه در خواست کرده ایم که در این زمینه فعال شوند.
حبیبا افزود: بورس‌های دیگری هم داریم، مانند بورس صنعت که به خود دانشگاه‌ها بستگی دارد که با صنعت قرارداد منعقد کنند و صنعت بخشی از نیروهای خود را می تواند از طریق این بورس جذب کند و دانشجو بعد از اتمام دروس خود می تواند در صنعت مشغول به کار شود، حسن این کار این است که صنعت می تواند تقاضا کند که ۲۰ تا ۳۰ واحد درسی مطابق با نیاز صنعت طراحی شود.
به گزارش مهر، براساس ماده ۹۶ قانون برنامه پنجساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۳-۱۴۰۷) ، وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان مکلفند به منظور تحقق اهداف آمایش آموزش عالی، تنظیم ارتباط تحصیل و اشتغال، ارتقای پاسخگویی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهش و فناوری به نیازهای بازار کار و تقاضای اجتماعی، افزایش جذابیت تحصیل در رشته‌های دارای اولویت کشور و حذف رشته‌های غیر ضرور، اقدامات قانونی لازم را برای اصلاح نظام تأمین مالی هزینه‌های تحصیلات عالی بر اساس پایش (کنترل) کیفی و کمّی خدمات آموزشی، با رعایت اصل سی‌ام (۳۰) قانون اساسی از محل منابع عمومی به عمل آورند.
الف- سازمان مکلف است با همکاری وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی آیین نامه نحوه تعیین اعتبارات دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، پژوهشی و فناوری را بر اساس عواملی از قبیل سرانه دانشجو، عضو هیأت علمی، نرخ خدمات محلی، سرانه برون‌داده‌های علمی، میزان ارائه خدمات به دانشجویان، نوع رشته‌ها اعم از نظری، کاربردی و عملی و مقاطع تحصیلی ظرف سه ماه از لازم‌الاجرا شدن این قانون تهیه نموده و به تصویب هیأت وزیران برساند.
تبصره- سازمان تأمین اجتماعی مکلف است مفاصاحساب قراردادهای پژوهشی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی و غیر دولتی مورد تأیید وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و قراردادهای مرتبط با تولید محصولات دانش بنیان مورد تأیید معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری را صرفاً بر اساس ماده (۳۸) قانون تأمین اجتماعی، بدون اعمال ضرایب حق بیمه موضوع ماده (۲۸) قانون مزبور و مستقل از سایر قراردادهای مؤسسه بدون هیچ‌گونه قید و شرط بررسی و صادر نماید.
ب- به دانشجویان مستعد و ممتاز دانشگاه‌ها که در رشته‌های مورد نیاز کشور در سقف بیست درصد (۲۰٪) ظرفیت رشته محلهای روزانه و بر مبنای ظرفیت سال اول برنامه پذیرش می‌شوند با شرط حفظ کیفیت آموزشی، کمک‌هزینه تحصیلی از طریق صندوق رفاه دانشجویان پرداخت می‌گردد.
فرجام سخن
در دنیای امروز که رقابت علمی و فناوری، کلید پیشرفت کشورها محسوب می‌شود، سرمایه‌گذاری بر نیروی انسانی به‌ویژه جوانان مستعد، ضرورتی انکارناپذیر است. بورس دانشجویان مستعد و فعال، بستری مؤثر برای تحقق این هدف است که می‌تواند از یک سو، دغدغه‌های مالی و تحصیلی دانشجویان را کاهش دهد و از سوی دیگر، به توسعه علمی، اجتماعی و اقتصادی کشور کمک کند. با تقویت نظام بورسیه، به‌ویژه از نظر ساختار، شفافیت و گستردگی دامنه‌ی پوشش، می‌توان گام بزرگی در جهت عدالت آموزشی و بهره‌گیری بهینه از سرمایه‌های انسانی برداشت. بدون شک، آینده‌سازان کشور در دانشگاه‌ها پرورش می‌یابند و حمایت مؤثر از آنان، سرمایه‌گذاری بر آینده‌ای روشن خواهد بود.
گزارش از عرفان عباسی