به گزارش خبرنگار سیاست خارجی ایرنا، دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران طی هفته گذشته با تحرکاتی گسترده و هدفمند در سه محور اصلی گفت‌وگو با قدرت‌های جهانی، رویکردی چندجانبه، فعال و استراتژیک را به نمایش گذاشته است. این فعالیت‌ها که در اتریش و روسیه انجام شده و به زودی در عمان ادامه خواهد یافت، نشان‌دهنده عزم جدی ایران برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی خود در مواجهه با چالش‌های چندوجهی نظیر مذاکرات هسته‌ای، تحریم‌های اقتصادی، تنش‌های منطقه‌ای و نیاز به ایجاد تعادل در روابط بین‌المللی است. این تحرکات نه‌تنها تلاشی برای حفظ ابتکار عمل در عرصه جهانی به‌شمار می‌رود، بلکه بازتاب‌دهنده راهبرد ایران در بهره‌گیری از دیپلماسی چندجانبه برای تقویت جایگاه خود در نظام بین‌الملل و مقابله با فشارهای خارجی است.
وین؛ تداوم دیپلماسی هسته‌ای با اروپا
مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه ایران، طی هفته گذشته در وین با اولاف اسکوگ، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، دیدار کرد. این نشست، که نخستین دیدار رسمی میان تخت‌روانچی و اسکوگ محسوب می‌شود، در شهری برگزار شد که از سال ۲۰۱۵ به‌عنوان پایگاه اصلی مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ (آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و آلمان) شناخته می‌شود و به دلیل سابقه میزبانی گفت‌وگوهای منجر به توافق جامع اقدام مشترک (برجام) و زیرساخت‌های دیپلماتیک، همچنان محلی کلیدی برای مذاکرات مرتبط با احیای این توافق است. محورهای اصلی این دیدار شامل بررسی آخرین تحولات در مسیر احیای برجام، تأکید ایران بر پایبندی به تعهدات هسته‌ای خود در چارچوب توافق و مطالبه جدی تهران برای لغو تحریم‌های غیرقانونی بود که پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام در مه ۲۰۱۸ (اردیبهشت ۱۳۹۷) تشدید شدند.
مسکو؛ تقویت محور شرقی
همزمان با تحرکات در وین، کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه ایران، در روز سه‌شنبه، ۱۹ فروردین ۱۴۰۴ (۸ آوریل ۲۰۲۵)، در حساب ایکس خود نوشت: «پیرو تفاهمات معاونین وزرای امور خارجه در پکن، امروز در مسکو جلسه‌ای ثمربخش و سازنده در سطح کارشناسی و فنی بین ایران، روسیه و چین برگزار شد.»
وی افزود: «هیئت‌های کارشناسی در این نشست ضمن به اشتراک گذاشتن دیدگاه و پیشنهادات خود در خصوص مسیر پیش رو و تحولات مرتبط با موضوع هسته‌ای، رفع تحریم و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، بر تعهد خود به استمرار هماهنگی‌های نزدیک سه‌جانبه تأکید کردند. ایران بر اساس تعهد اصولی خود به دیپلماسی، به رایزنی با همه طرف‌های ذیربط ادامه می‌دهد.»
مقدمه سازی برای سفر گروسی به تهران
معاون حقوقی و بین‌الملل دستگاه دیپلماسی ٢٧ اسفندماه سال گذشته در سفر به مقر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز یک دیدار مهم و سازنده را با مدیرکل این نهاد داشت و پس از آن در حساب ایکس خود نوشت:« گفت‌وگوی صریح و سازنده ای با مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داشتم». وی افزود:«در این دیدار همکاری بین ایران و آژانس، حل و فصل ۲ موضوع باقی مانده، امنیت تاسیسات هسته‌ای و آخرین تحولات پیرامون موضوع هسته‌ای و رفع تحریم ها مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت».
غریب‌آبادی تاکید کرد: «ایران و آژانس سابقه‌ای طولانی از همکاری دارند که آنها را قادر می‌سازد تا اندک اختلافات موجود را حل کنند، منوط به اینکه به فشارهای سیاسی بیرونی به آژانس خاتمه داده شده و آژانس نیز رویکردی مستقل، فنی، بی‌طرفانه و حرفه‌ای اتخاذ نماید.ایران ضمن حفاظت از امنیت و منافع ملی خود، به همکاری با آژانس در چارچوب تعهدات پادمانی‌اش متعهد است.»
در پی این سفر و در نتیجه مکالمه تلفنی ١٢ فروردین‌ماه رافائل گروسی با وزیر امور خارجه نیز، ایران برای یک سفر در آینده نزدیک مدیرکل آژانس موافقت کرد تا مذاکرات با نهاد ناظر بر برنانه هسته‌ای ایران به عنوان مکمل جدایی‌ناپذیر مذاکرات با شرکای برجامی و ایالات متحده، نیز در دستور کار دستگاه دیپلماسی کشور قرار بگیرد.
محمد اسلامی، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی نیز شب گذشته با حضور در برنامه گفتگوی ویژه خبری در پاسخ به پرسشی درباره موضوعات مورد بحث در سفر قریب الوقوع مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران گفت: درخواست سفر مورد موافقت قرار گرفته و تاریخ احتمالی آن برای پایان فروردین‌ماه پیش‌بینی شده است. با این حال، هنوز درباره محورهای گفتگو و برنامه سفر، توافق نهایی صورت نگرفته است. به محض آن‌که سفیر ما در آژانس، گفت‌وگوهای لازم را انجام دهد و چارچوب‌های محتوایی سفر مشخص شود، سفر ایشان به‌طور رسمی انجام خواهد شد.
ضلع سوم؛ مسقط
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، قرار است روز شنبه، ۲۲ فروردین ۱۴۰۴ (۱۲ آوریل ۲۰۲۵)، در مسقط، پایتخت عمان، با استیو ویتکاف، نماینده ویژه رئیس‌جمهوری آمریکا در امور خاورمیانه، مذاکره میان تهران و واشنگتن را هرچند در این مرحله بصورت غیرمستقیم، کلید بزند. این نشست با میانجی‌گری عمان، کشوری که به دلیل سابقه طولانی و بی‌طرفانه در تسهیل گفت‌وگوهای ایران و آمریکا شهرت دارد، برگزار خواهد شد.
عراقچی، دیپلماتی با تجربه و یکی از چهره‌های کلیدی در تدوین توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام)، به دلیل شناخت عمیق از پیچیدگی‌های دیپلماتیک و سابقه مذاکراتی طولانی، انتخابی استراتژیک برای این دیدار محسوب می‌شود. در مقابل، استیو ویتکاف، فردی نزدیک به دونالد ترامپ با پیشینه فعالیت در حوزه املاک و سرمایه‌گذاری، اگرچه تجربه دیپلماتیک سنتی ندارد، اما به دلیل اعتماد رئیس‌جمهور آمریکا و نقش‌آفرینی اخیرش در مسائل منطقه‌ای، از جمله مذاکرات مرتبط با غزه، به این سمت منصوب شده است.
این دیدار در زمانی برگزار می‌شود که روابط ایران و آمریکا درگیر تنش‌های چندساله و تحولات پرشتاب منطقه‌ای است. این نشست می‌تواند گامی در جهت ازسرگیری گفت‌وگوهای مستقیم باشد و موضوعاتی چون احیای احتمالی توافق هسته‌ای، کاهش تنش‌های دوجانبه، یا ایجاد روزنه‌ای در بن‌بست کنونی را در بر گیرد.
با روی کار آمدن دولت جدید دونالد ترامپ در ژانویه ۲۰۲۵، این مذاکرات فرصتی برای سنجش رویکرد واشنگتن و ارزیابی امکان تغییر در سیاست‌های آن نسبت به تهران فراهم می‌کند. با این حال، برای درک بهتر این رویداد، باید به روند شکل‌گیری آن، مواضع اعلام‌شده طرفین، و زمینه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی مرتبط توجه کرد.
مذاکرات مسقط نتیجه ماه‌ها تحولات سیاسی و دیپلماتیک است که با تنش‌های فزاینده منطقه‌ای و بین‌المللی همراه شده است. نقطه آغاز این روند را می‌توان به تبادل پیام‌های غیرعلنی بین تهران و واشنگتن در اواخر مارس ۲۰۲۵ نسبت داد. به‌ویژه، پاسخ ایران به نامه دونالد ترامپ که در ۶ فروردین ۱۴۰۴ (۲۶ مارس ۲۰۲۵) از طریق عمان ارسال شد، به‌عنوان نقطه عطفی در این مسیر شناخته می‌شود. این تبادل پیام‌ها در شرایطی صورت گرفت که گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از ادامه غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۶۰ درصد توسط ایران خبر می‌دادند و تنش‌ها در منطقه، از جمله در دریای سرخ با اقدامات حوثی‌ها، درگیری‌های مستقیم ایران و اسرائیل، و ناآرامی‌ها در غزه و سوریه، بر ضرورت دیپلماسی افزوده بودند.
در سطح بین‌المللی، فشارهای دیپلماتیک و اظهارات بازیگران جهانی نیز بر این روند تأثیرگذار بوده است. به عنوان مثال، گزارش‌هایی در اوایل آوریل ۲۰۲۵ حاکی از تماس‌های غیررسمی دولت آمریکا با متحدان اروپایی، از جمله فرانسه و آلمان، برای هماهنگی درباره بازگشت به مذاکرات هسته‌ای بود. همچنین، حمایت چین و روسیه از این گفت‌وگوها، به‌ویژه بیانیه کرملین در ۷ آوریل ۲۰۲۵ که بر لزوم کاهش تنش از طریق دیپلماسی تأکید داشت، به تقویت جایگاه این نشست کمک کرده است.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، پس از بازگشت به قدرت، سیاستی دوگانه نسبت به ایران در پیش گرفته است. او در سخنرانی ۱۰ فروردین ۱۴۰۴ (۳۰ مارس ۲۰۲۵) اعلام کرد که ایران در صورت عدم پذیرش توافق هسته‌ای جدید، با «عواقب شدید»، از جمله تهدید به «بمباران»، مواجه خواهد شد. این اظهارات که بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داشت، نشان‌دهنده تمایل او به حل سریع مسئله از طریق مذاکره است، اما با تکیه بر استراتژی فشار حداکثری که در دوره نخست ریاست‌جمهوری‌اش نیز دنبال می‌کرد. کارولین لیویت، سخنگوی کاخ سفید، در ۸ آوریل ۲۰۲۵ این دیدار را «گامی در جهت گفت‌وگوهای سطح بالا» توصیف کرد، هرچند جزئیات بیشتری درباره دیدگاه آمریکا ارائه نشد.
در مقابل، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، بر غیرمستقیم بودن این مذاکرات تأکید دارد. او در جریان سفر به الجزایر و در پستی در شبکه اجتماعی ایکس در ۱۹ فروردین ۱۴۰۴ (۸ آوریل ۲۰۲۵) اظهار داشت که مذاکره غیرمستقیم «تضمین‌کننده گفت‌وگویی واقعی و مؤثر» است و ایران تحت فشار یا تهدید به گفت‌وگوی مستقیم تن نخواهد داد. عراقچی این نشست را هم «فرصتی برای دیپلماسی» و هم «آزمونی برای جدیت آمریکا» خواند و افزود: «توپ در زمین واشنگتن است.» این موضع ریشه در تجربه تاریخی ایران دارد، به‌ویژه خروج یکجانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و تحریم‌های متعاقب آن که اعتماد تهران به تعهدات واشنگتن را به شدت کاهش داده است. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، نیز در ۷ آوریل ۲۰۲۵ تأکید کرد که تهران به دیپلماسی متعهد است، اما «نه به هر قیمت».
این مذاکرات با واکنش‌های متفاوتی از سوی بازیگران جهانی مواجه شده است. چین و روسیه، به‌عنوان متحدان ایران، از این گفت‌وگوها حمایت کرده‌اند. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، در ۷ آوریل ۲۰۲۵ اعلام کرد که مسکو از هر ابتکاری که به کاهش تنش منجر شود استقبال می‌کند و آمادگی خود را برای حمایت از این روند ابراز داشت.
چین نیز در بیانیه‌ای در ۶ آوریل از طرفین خواست تا با «صداقت» به مذاکرات نزدیک شوند. در مقابل، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در ۸ آوریل ۲۰۲۵ هشدار داد که هرگونه تعلل در مهار برنامه هسته‌ای ایران می‌تواند به تشدید اقدامات نظامی منجر شود، که نشان‌دهنده نگرانی تل‌آویو از نتایج احتمالی این گفت‌وگوهاست.
اهداف دو طرف در این نشست متفاوت اما به‌هم‌پیوسته است. ایران خواستار رفع تحریم‌ها، تضمین‌های اقتصادی، و حفظ دستاوردهای هسته‌ای خود است، در حالی که آمریکا به دنبال محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران و کاهش فعالیت‌های منطقه‌ای آن است. با این حال، چالش‌هایی چون اختلاف بر سر شکل مذاکرات (مستقیم یا غیرمستقیم)، فقدان اعتماد متقابل و فشارهای داخلی و خارجی بر هر دو طرف، مسیر گفت‌وگوها را پیچیده می‌کند.
آینده مذاکرات مسقط به عوامل متعددی از جمله میزان جدیت و انعطاف‌پذیری طرفین و تأثیر تحولات منطقه‌ای بستگی دارد. در صورت موفقیت، این گفت‌وگوها می‌تواند به کاهش تنش‌ها و احیای توافق هسته‌ای منجر شود. این در حالی است که شکست آن نیز ممکن است به تشدید فشارهای آمریکا یا اقدامات متقابل ایران بینجامد. این نشست، فارغ از نتیجه، نقطه‌ای تعیین‌کننده در روابط ایران و آمریکا خواهد بود که پیامدهای آن بر معادلات منطقه‌ای و جهانی اثر خواهد گذاشت.