سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرضیه نگهبان مروی: افضل‌الدین محمد مرقی کاشانی، معروف به بابا افضل (زاده حدود ۵۵۰ ق / ۱۱۵۵ م و درگذشته حدود ۶۶۷ ق / ۱۲۱۳ م)، شاعر، عارف و فیلسوف برجسته ایرانی از سده‌های ششم و هفتم هجری است. او در مرق، نزدیک کاشان، زندگی کرد و عمرش صرف تدریس، تألیف و مباحثه شد. بابا افضل معاصر حمله مغول بود و برخی او را با خواجه نصیرالدین طوسی مرتبط می‌دانند، هرچند این موضوع قطعی نیست. فلسفه او بر خودشناسی و آگاهی متمرکز است و در آثارش ترکیبی از حکمت مشاء، عرفان و منطق به دست می‌دهد.
از آثار مهم افضل کاشانی می‌توان به «جاودان‌نامه» (درباره خودشناسی و مباحث فلسفی-عرفانی)، «جامع‌الحکمه» (شامل تأملات عرفانی و فلسفی) و مفید المستفید (مجموعه‌ای از تعالیم قرآنی و حدیثی) اشاره کرد. همچنین رساله‌هایی چون «سیر و سلوک» و «آیات الصنعة» از او به جا مانده که نشان‌دهنده عمق تفکر عرفانی و فلسفی اوست. در شعر، بیش از ۶۰۰ رباعی به او منسوب است که مضامین حکمی و عرفانی، مانند ناپایداری دنیا و اهمیت خرد، در آنها برجسته است. آثارش به زبان فارسی روان نوشته شده و از نظر ادبی و علمی ارزشمندند. آرامگاه افضل کاشانی در مرق همچنان محل زیارت است.
کتاب رباعیات افضل کاشانی، به تصحیح سید علی میرافضلی، به زودی از سوی نشر سخن منتشر خواهد شد. سید علی میرافضلی (زاده ۱۳۴۸، رفسنجان) شاعر و پژوهشگر ادبیات ایران است. او دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران (۱۳۷۳) و از برجسته‌ترین شاعران شعر کوتاه، به‌ویژه رباعی، به شمار می‌رود. میرافضلی بیش از ۱۶ کتاب و ۱۰۰ مقاله ادبی منتشر کرده که عمدتاً بر رباعی و شعر کوتاه متمرکزند. اشعار میرافضلی از سال ۱۳۶۵ در مطبوعات منتشر شده و اولین مجموعه شعرش، «تقویم برگ‌های خزان»، در سال ۱۳۷۳ به چاپ رسید. آثار او ترکیبی از لطافت شاعرانه و عمق پژوهشی است.
میرافضلی همچنین تصحیح دیوان برخی از رباعی‌سرایان قدیمی را در کارنامه کاری خود دارد که کتاب «رباعیات افضل کاشانی» از آن جمله است. انتشار این اثر فرصتی مغتنم برای بازخوانی و شناخت عمیق‌تر رباعیات افضل‌الدین کاشانی فراهم می‌آورد. به همین مناسبت، گفت‌وگویی با سید علی میرافضلی داشته‌ایم که می‌خوانید:
کتاب رباعیات افضل کاشانی که به زودی منتشر می‌شود شامل چند رباعی است و این رباعی‌ها چگونه در بخش‌های مختلف دسته‌بندی شده‌اند و چه تعداد رباعی به طور خاص در هر بخش ارائه شده است؟
این پژوهش، با توجه به بررسی منابع متعدد، از مجموعه‌های پیشین رباعیات افضل متمایز است. منابع را به‌صورت نظام‌مند دسته‌بندی کرده‌ایم و برای هر دسته، اسناد جداگانه‌ای ارائه داده‌ایم. برای مثال، دست‌نویسی کهن با ۳۹ رباعی را به‌صورت مستقل بررسی کرده‌ایم. همچنین نسخه‌ها و منابع قدیمی‌تر، شامل ۳۲ نسخه، و مجموعه‌های مدون‌تر را جداگانه آورده‌ایم. البته برخی رباعیات در این مجموعه‌ها مشترک‌اند. در کتاب توضیح داده شده که این روش به چه دلیل اتخاذ شده است: افضل‌الدین کاشانی، برخلاف شاعران دیگر، دیوان مشخصی نداشته و رباعیات منسوب به او در گذر زمان شکل گرفته‌اند، مشابه آنچه درباره خیام رخ داده است. در هر دوره، به تعداد این رباعیات افزوده شده و ما با دسته‌بندی منابع، سیر تاریخی این افزایش را نشان داده‌ایم.
بر این اساس، در یک بخش ۳۹ رباعی، در بخش دیگر ۶۲ رباعی و در بخش پایانی که شامل مجموعه‌های متأخر است، نزدیک به ۳۰۰ رباعی ارائه شده است. برای هر دسته، شرح جامعی فراهم آمده و پژوهشی تفسیری درباره رباعیات منسوب به افضل و شاعرانی که احتمالاً سرایندگان اصلی برخی از این رباعیات بوده‌اند، انجام شده است. از این‌رو، این کتاب را نباید صرفاً مجموعه‌ای از رباعیات دانست، هرچند رباعیات افضل در آن موجود است. ما بر این باوریم که حداکثر ۷۰ رباعی می‌تواند واقعاً از افضل باشد. اگرچه تا ۸۰۰ رباعی نیز به او نسبت داده شده که در آخرین مجموعه‌های چاپ‌شده و تحت عنوان دیوان حکیم کاشانی، آمده است، اما این تعداد را معتبر نمی‌دانیم. بسیاری از این رباعیات متعلق به شاعران دیگر است و در طول تاریخ به مجموعه افضل الحاق شده‌اند.
رباعیات افضل کاشانی از نظر مضمون و سبک تا چه حد با رباعیات خیام شباهت دارد و آیا تفاوت‌های اساسی در دیدگاه فلسفی و عرفانی این دو شاعر قابل شناسایی است؟
هر دو به فلسفه و عرفان توجه داشته‌اند، اما افضل از نسل پس از خیام است؛ تولد او تقریباً مقارن با درگذشت خیام بوده است. آثار فلسفی افضل به زبان فارسی، که سال‌ها پیش تحت عنوان مصنفات کاشانی منتشر شده، از ارزش والایی برخوردار است. بسیاری از رباعیات منسوب به او به شاعرانی چون خیام، مولانا، اوحدی کرمانی، ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری نیز نسبت داده شده‌اند. ما بخشی از کتاب را به بررسی این رباعیات مشترک که در میان پژوهشگران تاریخ رباعی به «رباعیات سرگردان» شهرت دارند، اختصاص داده‌ایم. این رباعیات گاه با آثار خیام همپوشانی دارند، اما به نظر می‌رسد مشرب فکری افضل با خیام تفاوت‌هایی اساسی داشته باشد. برخی رباعیات منسوب به خیام نیز در پاسخ به او سروده شده‌اند که این موضوع را در بخش ویژه‌ای از کتاب، با عنوان «رابطه افضل و خیام» بررسی کرده‌ایم. هر دو حکیم بودند و روایاتی مشترک داشتند؛ افضل به دو یا سه رباعی خیام پاسخ داده که این موارد نیز در کتاب تحلیل شده است.
در مقایسه با دو مجموعه پیشین رباعیات افضل (یکی در سال ۱۳۱۳ شمسی به کوشش سعید نفیسی و دیگری در سال ۱۳۵۴ که بارها تجدید چاپ شده)، این کتاب از نظر روش بررسی و تعیین اصالت رباعیات منسوب به افضل رویکردی متفاوت و بنیادین دارد. بسیاری از این رباعیات الحاقی و متعلق به نسل‌های پس از افضل‌اند. این پدیده در تاریخ رباعی سابقه‌دار است و در رباعیات منسوب به خیام نیز دیده می‌شود. ما در این پژوهش کوشیده‌ایم با عمق‌بخشی به این موضوع، مشخص کنیم کدام رباعیات واقعاً از افضل است و کدام‌ها افزوده‌های دوره‌های بعد یا سروده شاعران دیگر است.
برای تشخیص رباعیات اصیل افضل کاشانی از رباعیات الحاقی چه روش‌هایی به کار گرفته شده و چگونه منابع تاریخی و محتوایی در این شناسایی نقش داشته‌اند؟
یکی از روش‌ها بررسی قدمت منابع است. کهن‌ترین دست‌نویس مصنفات افضل، مربوط به سال ۶۷۴ هجری (حدود ۶۰ تا ۷۰ سال پس از درگذشت او)، توسط رفیعی کاشانی، یکی از همشهریانش، کتابت شده است. در این مجموعه، ۳۹ رباعی به افضل نسبت داده شده که نزدیک‌ترین تعداد به زمان حیات اوست و احتمالاً از منابعی معتبر برگرفته شده است. اما این تعداد در گذر زمان افزایش یافته است. ما این موضوع را با منابع دیگر، که شامل ۳۲ رباعی‌اند، مقایسه کردیم و دریافتیم که همپوشانی اندکی میان آنها وجود دارد. این امر نشان‌دهنده عدم اتکای این مجموعه‌ها به منبعی واحد و ضعف برخی اسناد است. هرچه به دوره‌های متأخرتر می‌رویم، الحاق رباعیات شاعران دیگر به مجموعه افضل بیشتر می‌شود.
در دوره تیموری (قرن نهم هجری)، روندی برای گردآوری رباعیات شاعرانی بدون دیوان، مانند خیام، افضل و ابوسعید ابوالخیر، شکل گرفت. این مجموعه‌ها اغلب پس از مرگ شاعران و با الهام از آثارشان تدوین شده‌اند. قدمت و اعتبار منابع، راهنمای اصلی ما در این بررسی بود. رباعیاتی که در منابع معتبر به نام شاعران دیگر ثبت شده‌اند، از مجموعه افضل حذف شدند. این رویکرد، همراه با تحلیل محتوایی و تاریخی، به ما کمک کرد تا رباعیات اصلی را شناسایی کنیم.