در دنیای امروز، دیجیتالی‌شدن به سرعت در حال تغییر الگوهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است. در این گزارش به تحلیل جامع چرخه عمر محصولات دیجیتالی و بررسی اثرات زیست‌محیطی آنها پرداخته خواهد شد.
تجزیه و تحلیل صورت گرفته می‌تواند به تصمیم‌گیرندگان کشور کمک نماید تا راهبردهای کارآمدی را برای مدیریت موثر آثار زیست‌محیطی و دستیابی به پایداری در عصر اقتصاد دیجیتال توسعه دهند. از این رو در ادامه مراحل چرخه عمر محصولات دیجیتال و تاثیرات مثبت و منفی زیست‌محیطی هریک تشریح شده است:
۱- مرحله استخراج و تولید مواد اولیه: در این مرحله تاثیرات بر محیط زیست محلی به لحاظ انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از استخراج و پردازش مواد خام مورد نیاز برای ساخت دستگاه‌های دیجیتال و زیرساخت‌ها مد نظر قرار می‌گیرد.
تأثیرات مثبت: استفاده از فناوری‌های نوین و ابزارهای دیجیتال می‌تواند منجر به بهینه‌سازی فرآیندهای استخراج شود و حتی به کاهش مصرف انرژی در این مرحله کمک نماید.
تأثیرات منفی: استخراج مواد اولیه مانند فلزات کمیاب و مواد شیمیایی مورد نیاز برای تولید محصولات دیجیتالی می‌تواند منجر به آلودگی آب و هوا شده و تخریب زیستگاه‌های طبیعی و افزایش پسماندهای معدنی را به دنبال داشته باشد.
۲- ساخت و تولید محصولات دیجیتالی: انتشار گازهای گلخانه‌ای و همچنین مصرف آب و انرژی در فرایندهای تولید انواع محصولات دیجیتال و زیرساخت‌های آن از دیگر رویدادهای مهم تاثیرگذار بر محیط زیست می‌باشد.
تأثیرات مثبت: استفاده از فناوری‌های پیشرفته و تقویت خطوط تولید اتوماتیک و بهینه می‌تواند به کاهش مصرف منابع طبیعی و کاهش پسماندها کمک شایانی کند.
تأثیرات منفی: تولید محصولات دیجیتالی نیازمند استفاده از مواد شیمیایی و فرآیندهای انرژی‌بر است که می‌تواند علاوه بر انتشار گازهای گلخانه‌ای، منجر به انتشار آلودگیهای محیط‌زیست شود.
۳. توزیع و حمل‌ونقل: مسئله عمده در این مرحله انتشار آلاینده‌ها به واسطه کاربرد سوخت‌های فسیلی در سیستم‌های حمل‌ونقل و توزیعی است.
تأثیرات مثبت: استفاده از سیستم‌های حمل و نقل هوشمند و کاربرد روش‌های بهینه‌سازی مسیرها می‌تواند منجر به کاهش مصرف سوخت و انرژی و در نهایت انتشار گازهای گلخانه‌ای شود.
تأثیرات منفی: توزیع گسترده محصولات دیجیتالی به اقصی نقاط جهان می‌تواند منجر به انتشار گازهای آلاینده در محیط زیست و افزایش مصرف سوخت و انرژی تجدیدناپذیر شود.
۴- استفاده و نگهداری محصولات: در این مرحله نیز تاثیرات انتشار گازهای گلخانه‌ای و مصرف آب و انرژی ناشی از کارکرد دستگاه‌ها و زیرساخت‌های دیجیتال باید مد نظر قرار بگیرد.
تأثیرات مثبت: به کارگیری فناوری‌های پیشرفته می‌تواند منجر به بهینه‌سازی مصرف انرژی در طی عمر محصول شود و کاهش پسماندهای الکترونیکی را به همراه داشته باشد.
تأثیرات منفی: استفاده طولانی مدت از محصولات دیجیتالی می‌تواند منجر به افزایش تقاضا برای مصرف انرژی (به ویژه برق) شود. از سوی دیگر خرید مستمر انواع دستگاه‌های دیجیتال نظیر گوشی های تلفن همراه می‌تواند به منجر تولید انبوه پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی شود و علاوه بر انتشار آلودگیهای ناشی از آن در محیط زیست موجب هدر رفت بسیاری از منابع طبیعی و معدنی به کار رفته در این محصول گردد.
۵. بازیافت و دفع پسماندها: بازیافت و دفع موثر پسماندهای دستگاه‌های دیجیتال نیز از اقدامات کلیدی در چرخه عمر محصولات عصر دیجیتال است. این امر بدان علت است که وقتی محصول به انتهای چرخه عمر خود رسیده و دیگر مورد استفاده نباشد، به زباله تبدیل شده و به صورت کامل یا قطعه شده دفع می‌شود.
تأثیرات مثبت: تحول دیجیتال و هوشمندسازی در صنعت بازیافت موجب می‌شود تا محصولات دیجیتالی و قطعات تشکیل دهنده آنها به دقت بازیابی شوند و عمده مواد ارزشمند آن مجدد به چرخه‌های تولید باز گردند، به‌طوریکه تولید ضایعات صفر (Zero waste) محصولات دیجیتال محقق شود.
تأثیرات منفی: عدم مدیریت صحیح پسماندهای الکترونیکی می‌تواند منجر به آلودگیهای گسترده خاک و آب شده و انتشار مواد سمی آن موجب آسیب به سلامت انسان، حیوان و گیاه شود.
با عنایت به آنچه بیان شد، در ایران نیز رابطه بین دیجیتالی شدن و پایداری محیط زیست چندوجهی بوده و پیامدهای مهم زیست محیطی استفاده از انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای (به عنوان فعالیت‌های انسانی و تأثیرات بلندمدتی که بر محیط زیست کشور دارند) با مواردی نظیر حفاظت از زیستگاه‌ها و منابع طبیعی، کاهش آلودگیهای انتشار یافته در هوا و مدیریت پسماندها مرتبط هستند. باید متذکر شد که امروزه شاهد آن هستیم که در کشور بیشتر کالاهای تولید شده در یک مدل خطی تولید می‌شوند که با استخراج مواد خام شروع می‌شود و از پردازش، طراحی، تولید، توزیع و مصرف در نهایت به مرحله دفع محصول می‌رسند.
لذا برای تغییر این فرایند خطی به فرایندی چرخشی، پیاده‌سازی «اقتصاد دیجیتال چرخشی» به عنوان راهکار کلیدی و موثر ضرورت دارد. این امر از آن حیث اهمیت دو چندان می‌یابد که با کمک اقتصاد دیجیتال چرخشی، کاهش تقاضا برای محصول دست اول، افزایش استفاده مجدد و چندباره محصولات، بازیافت دستگاه‌ها و زیرساخت‌های دیجیتال در کشور ممکن می‌شود. قابل توجه است که این راهکار می‌تواند از طریق اشتراک‌گذاری، اجاره یا اهداء محصولات دیجیتال، تعمیرات و فروش مجدد و همچنین بازتولید و بازسازی این محصولات تسریع و تسهیل شود.
این فعالیت‌ها می‌توانند به کاهش انتشار آلاینده‌های ناشی از استخراج و پردازش مواد طبیعی و معدنی و بهبود فرایندهای صنعتی و حتی توسعه اقدامات بازیافت در کشور کمک کنند. در حالت ایده‌آل، می‌توان انتظار داشت که انتقال به یک اقتصاد دیجیتال چرخشی، دستیابی به سطح بالاتری از رشد اقتصادی و سودآوری کسب‌وکار نسبت به اقتصاد خطی را ممکن می‌سازد و در عین حال به محقق شدن پایداری به ویژه در بعد زیست‌محیطی نیز کمک شایانی خواهد کرد.
* استادیار موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی