رانندگی یک فعالیت پیچیده است که به هماهنگی شناختی، تصمیم‌گیری صحیح و زمان واکنش مناسب نیاز دارد و هرگونه اختلال در این فرآیند، به‌ویژه در اثر مصرف مواد یا مشکلات روانی، می‌تواند منجر به افزایش خطر تصادف شود. در این نوشته، نقش اعتیاد، سلامت روان و تأثیر آن‌ها بر ایمنی رانندگی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مصرف مواد مخدر، الکل و دخانیات، در کنار اختلالات روانی، نقش مهمی در افزایش تصادفات رانندگی دارند. این عوامل باعث کاهش توجه، افزایش رفتارهای پرخطر و اختلال در تصمیم‌گیری می‌شوند. برای کاهش این مخاطرات، اجرای قوانین سخت‌گیرانه‌تر، افزایش دسترسی به خدمات درمانی و برنامه‌های آموزشی گسترده ضروری است.
با توجه به راه‌اندازی کمپین “نه به تصادف” در ایران، لازم است که این موضوعات در سیاست‌گذاری‌های ایمنی جاده‌ای مورد توجه ویژه قرار گیرند. کاهش تصادفات رانندگی نه‌تنها جان انسان‌ها را حفظ می‌کند، بلکه از هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی ناشی از این حوادث نیز جلوگیری خواهد کرد.
نقش بیماری‌های روانپزشکی در تصادفات رانندگی
بسیاری از بیماری‌های روانی می‌توانند عملکرد شناختی و رفتاری رانندگان را مختل کنند و احتمال وقوع تصادفات را افزایش دهند. برخی از مهم‌ترین اختلالات روانپزشکی که در تصادفات رانندگی نقش دارند، عبارت‌اند از:
۱. افسردگی و خطر تصادفات رانندگی
افسردگی یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی است که می‌تواند به طرق مختلف بر رانندگی تأثیر بگذارد:
• کاهش تمرکز: افراد افسرده معمولاً دچار کندی شناختی شده و توانایی پردازش اطلاعات را از دست می‌دهند.
• افزایش خستگی و خواب‌آلودگی: بسیاری از افراد افسرده دچار بی‌خوابی هستند که می‌تواند منجر به کاهش هوشیاری هنگام رانندگی شود.
• کاهش انگیزه و بی‌تفاوتی: افراد افسرده ممکن است توجه کمتری به قوانین رانندگی داشته باشند و به خطرات جاده‌ای بی‌اعتنا باشند.
• خطر اقدام به خودکشی: برخی از بیماران افسرده ممکن است به‌طور عمدی یا غیرعمدی رفتارهای پرخطر رانندگی انجام دهند که منجر به تصادف شود.
۲. اضطراب و تصادفات رانندگی
اضطراب یکی دیگر از اختلالاتی است که می‌تواند منجر به افزایش تصادفات شود:
• واکنش‌های بیش‌ازحد به محرک‌ها: رانندگانی که اضطراب دارند ممکن است واکنش‌های سریع و نادرست نشان دهند، مانند ترمزگیری ناگهانی یا تغییر مسیر بی‌مورد.
• افزایش استرس: استرس بیش‌ازحد می‌تواند تمرکز راننده را مختل کرده و باعث تصمیم گیری‌های اشتباه شود.
• حملات پانیک: حملات ناگهانی اضطراب می‌توانند در حین رانندگی رخ دهند و باعث از دست دادن کنترل خودرو شوند.
۳. اختلال دوقطبی و رانندگی پرخطر
اختلال دوقطبی شامل نوسانات شدید خلقی بین شیدایی (مانیا) و افسردگی است. در دوره‌های شیدایی، رانندگان ممکن است:
• رفتارهای تکانشی و پرخطر داشته باشند مانند سرعت غیرمجاز و سبقت‌های خطرناک.
• احساس قدرت و بی‌احتیاطی کنند و تصور کنند که کنترل کامل دارند.
• تمرکز کافی بر رانندگی نداشته باشند و دچار حواس‌پرتی شوند.
از سوی دیگر، در دوره‌های افسردگی، علائم مشابه افسردگی اساسی (مانند بی‌حوصلگی و خواب‌آلودگی) می‌تواند باعث کاهش توجه و افزایش احتمال تصادف شود.
۴. اسکیزوفرنی و خطرات رانندگی
اسکیزوفرنی یک اختلال شدید روانپزشکی است که با توهمات، هذیان‌ها و اختلال در تفکر همراه است. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است:
• درک نادرستی از واقعیت داشته باشند و خطرات جاده‌ای را به‌درستی تشخیص ندهند.
• تحت تأثیر توهمات و هذیان‌ها تصمیم‌گیری کنند و به‌شکل غیرمنطقی رانندگی کنند.
• دچار حواس‌پرتی شدید شوند و توجه کافی به مسیر نداشته باشند.
۵. اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه (ADHD) و رانندگی پرخطر
ADHD یک اختلال عصبی-رشدی است که با علائمی مانند بی‌توجهی، تکانشگری و بیش‌فعالی همراه است. رانندگانی که مبتلا به این اختلال هستند، بیشتر در معرض تصادف قرار دارند زیرا:
• تمرکز آن‌ها به‌راحتی از بین می‌رود و ممکن است به تابلوهای راهنمایی و قوانین توجه نکنند.
• رفتارهای تکانشی دارند و بدون بررسی دقیق، ناگهان تغییر مسیر می‌دهند.
• تمایل به سرعت غیرمجاز و رانندگی بی‌احتیاط دارند.
مواد، الکل و دخانیات و ارتباط آن‌ها با تصادفات
مصرف مواد مخدر، الکل و دخانیات تأثیرات مخربی بر عملکرد رانندگی دارد. این مواد به طرق مختلف توانایی رانندگان را تحت تأثیر قرار می‌دهند و خطر تصادفات را افزایش می‌دهند.
۱. الکل و تصادفات رانندگی
الکل یکی از اصلی‌ترین عوامل تصادفات جاده‌ای است. اثرات آن شامل:
- کاهش سرعت واکنش: الکل باعث تأخیر در تصمیم‌گیری و واکنش‌های نادرست در شرایط اضطراری می‌شود.
- اختلال در هماهنگی عضلانی: کنترل وسیله نقلیه به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
- کاهش تمرکز و قضاوت نادرست: رانندگان تحت تأثیر الکل ممکن است خطرات جاده‌ای را نادیده بگیرند.
-افزایش اعتمادبه‌نفس کاذب: این موضوع منجر به انجام حرکات پرخطر مانند سرعت غیرمجاز می‌شود.
۲. مواد مخدر و تصادفات رانندگی
هر نوع ماده مخدر تأثیر خاصی بر رانندگی دارد:
- مواد افیونی (تریاک، هروئین): کاهش سطح هوشیاری و خواب‌آلودگی.
- آمفتامین‌ها و مت‌آمفتامین (شیشه): افزایش تکانشگری و رفتارهای پرخطر.
- حشیش (ماری‌جوانا، گل): کاهش توانایی پردازش اطلاعات و کندی واکنش.
- کوکائین: افزایش بی‌احتیاطی، پرخاشگری و تصمیم‌گیری‌های غیرمنطقی.
مصرف هم‌زمان این مواد با الکل، خطر تصادفات مرگبار را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.
۳. دخانیات و تأثیر آن بر رانندگی
اگرچه سیگار و قلیان به اندازه مواد مخدر و الکل تأثیر مستقیم ندارند، اما مصرف آن‌ها نیز می‌تواند خطرات خاصی ایجاد کند:
- کاهش سطح اکسیژن در خون: این موضوع باعث خستگی و کاهش تمرکز می‌شود.
- حواس‌پرتی هنگام کشیدن سیگار: رانندگان ممکن است توجه کمتری به جاده داشته باشند.
- افزایش احتمال بیماری‌های قلبی و عروقی: این بیماری‌ها ممکن است منجر به حملات ناگهانی هنگام رانندگی شوند.
راهکارهای پیشنهادی
۱. غربالگری سلامت روان رانندگان: بررسی سلامت روانی رانندگان حرفه‌ای و عمومی.
۲. کنترل مصرف مواد مخدر و الکل: اجرای آزمایش‌های منظم برای رانندگان.
۳. آموزش عمومی: افزایش آگاهی مردم درباره خطرات مصرف مواد و تأثیر آن بر رانندگی.
۴. حمایت از افراد مبتلا به اختلالات روانی: ارائه خدمات روانشناختی به رانندگان نیازمند.
کمپین «نه به تصادف»؛ راه‌حلی برای کاهش حوادث
کمپین «نه به تصادف» با هدف افزایش آگاهی عمومی درباره عوامل انسانی تصادفات رانندگی راه‌اندازی شده است.
این کمپین بر لزوم غربالگری سلامت روان رانندگان، کنترل مصرف مواد مخدر و الکل، و آموزش مهارت‌های رانندگی ایمن تأکید دارد.
تصادفات رانندگی تنها یک مسئله ترافیکی نیستند، بلکه نشان‌دهنده مشکلات عمیق‌تری مانند اعتیاد و سلامت روان هستند. کمپین «نه به تصادف» فرصتی است برای پرداختن به این عوامل و نجات جان هزاران نفر.
"متخصص مطالعات اعتیاد و معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی یزد"