به گزارش ایرنا، تاریخ دقیق پیدایش نیشابور و نام اولیه آن در دست نیست اما این شهر تاریخی در قرون چهارم و پنجم هجری قمری زادگاه چهار فرقه عرفانی «ملامتیه، کرامیه، بکتاشیه و جوریه» و مرکزیت تصوف و عرفان جهان اسلام در قرن چهارم بوده است.

همچنین ظهور چهار هزار و ۳۰۰ شخصیت برجسته علمی و فرهنگی تا یک چهارم نخست قرن ششم در این شهر، پرورش مشاهیری همچون عطار، حکیم عمرخیام و فضل بن شاذان شاهدی بر سابقه درخشان تمدن و فرهنگ غنی نیشابور در گذشته است.

شهرستان نیشابور پس از مشهد به عنوان دومین شهرستان پرجمعیت خطه خراسان و سومین شهر پرجمعیت شرق کشور شناخته می‌شود. این شهرستان در طول تاریخ یکی از مراکز دانش اسلامی و مهد بسیاری از دانشمندان، علما، شعرا، متصوفه و دیگر بزرگان بوده و شماری از هنرمندان، دانشمندان، شاعران و بزرگان معاصر نیز از این خطه برخاسته‌اند.

نیشابور در ۱۲۷ کیلومتری غرب مشهد و ۷۶۸ کیلومتری شرق تهران واقع است. گستره نیشابور افزون بر هشت هزار و ۷۲۲ کیلومتر مربع و معادل ۲.۹ درصد وسعت استان خراسان رضوی و ۵۳ صدم درصد وسعت کل کشور است.

به گواهی متون کهن، این شهر در هزاره سوم پیش از میلاد به لحاظ وجهه فرهنگی – هنری و تجاری از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و به روایات اساطیری اولین کسی که بنای کهن دژ نیشابور را نهاد 'انوش بن شیث بن آدم' بود و 'ایرج بن افریدون' بر آن عمارتهای دیگری ساخت.

گفته شده این شهر، در دوره ساسانیان، در حدود دهه‌های میانی سده سوم میلادی به دستور شاپور اول ساسانی تاسیس گردیده است؛ علاوه بر این نیشابور، پایتخت نخستین حکومت نیمه مستقل ایرانی پس از دوره امویان بود. در افسانه‌های مربوط به ایران باستان، بنای این شهر را به دوران اساطیری ایران و به عهد طهمورث، نسبت داده‌اند.

این زمان، حدودا با هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح، که شهرنشینی رونق یافته بود، قابل انطباق است. می‌توان چنین انگاشت که این شهر، از جهت موقعیت اقلیمی و راهبردی، در سراسر دوران عهد باستان تا زمان ساسانیان، شکوفا و پیوسته رو به پیشرفت بوده‌است.

در شهرستان‌ نیشابور بیش از ۴۰۰ بنا، تپه، محوطه و اثر تاریخی شناسایی‌شده است که از این تعداد بیش از ۱۰۰ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نیشابور در گذر تاریخ

نیشابور در رهگذر تاریخ پرفراز و نشیب خود به واسطه برخورداری از موقعیت خاص جغرافیایی، خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، همواره مورد توجه اقوام مختلف بوده است.

مشخص نیست که قبل از ورود آریایی‌ها چه اقوامی در نیشابور سکونت داشته‌اند، اما هنگام ورود قوم آریایی به ایران، تیره‌ای از آنان به نام "پارت ها " (اقوام داهه) در منطقه خراسان و نیشابور سکونت گزیده و به آبادی و عمران پرداخته‌اند.

این اقوام قبل از تسلط اسلام چندان با اقوام همسایه درنیامیختند ولی پس از آن با موقعیت خاص نیشابور، این سرزمین مورد توجه اعراب قرار گرفت و عده‌ای از لشکریان عرب در آن مسکن گزیدند.

پس از آن، جمعیت ها و اقوام ساکن در نیشابور یا همواره مورد توجه و هجوم اقوام مختلف همچون ترکان غز، ترکمن ها، ازبکان، مغولان، تیموریان و افغانها قرار گرفتند که این موجب آمیختگی نژادهای مختلف در این شهر شد و یا توسط زلزله‌های مکرر و بنیان کن، بخش زیادی از جمعیت‌ نیشابور به کام مرگ رفت و جوامع و گروه های جدیدی جایگزین آنها شدند.

به هر حال این شهرستان میدانگاه مبارزه و برخورد افکار و عقاید مختلف و پایگاه منازعات و تعصبات متفاوتی بوده است که از یک سو سبب بروز جنبه های رنگارنگ قومی و فرهنگی شده و از سوی دیگر این امر، غنای فرهنگی و تمدنی آن را در دوره‌های مختلف حیات تاریخی نیشابور موجب شده است.

وجود ۲۷ باب از ۳۳ باب مدارس و دانشگاه‌های جهان اسلام در نیشابور، تاسیس نظامیه در آن قبل از نظامیه بغداد، ثبت حدیث معروف "سلسله الذهب" از حضرت علی بن موسی الرضا(ع) توسط چندین هزار نویسنده با قلمدان های مرصع در این شهر به سال ۲۰۰ هـجری قمری، این شهر را به مأمن تشنگان علم و معرفت در سرزمین های اسلامی تبدیل کرده بود.

قدمگاه

بنای قدمگاه واقع در ۲۴ کیلومتری شرق نیشابور در گذشته منزلگاهی به نام الحمراء پس از نیشابور در شاهراه اعظم راه ابریشم بوده است. اهمیت این بنا به سبب توقف حضرت امام رضا(ع) در زمان هجرت تاریخی ایشان از مدینه به مرو است و به همین سبب تسهیلاتی برای کاروانیان در این ناحیه ایجاد شده است.

نام این بنا برگرفته از قطعه سنگ سیاهی است که مشهور است جای قدوم مبارک حضرت رضا(ع) بر آن نقش بسته است.

احتمالا این بقعه بر روی عمارتی مخروبه در زمان شاه عباس صفوی بازسازی و در زمان شاه سلیمان به سال ۱۹۰۱ هجری قمری تکمیل شده است.

در جوار این بنا چشمه ای منسوب به حضرت رضا (ع) قرار دارد که زائران آب آن را نوشیده و به عنوان تیمن و تبرک با خود می برند.

آرامگاه خیام

حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم مشهور به خیام نیشابوری ریاضیدان، منجم، شاعر و اندیشمند والای ایرانی است که در سطح بین المللی از شهرت بسزایی برخوردار است.

وی در سال ۴۳۹ هجری قمری پس از وفات در گورستان حیره که امروزه در پنج کیلومتری شرق نیشابور واقع شده روی در نقاب خاک کشید.

بنای یادبود مزار کنونی این دانشمند بزرگ به سال ۱۳۴۱ هجری شمسی با طرح و نقشه هوشنگ سیحون ساخته شد.

اثر مزبور با ترکیبی از مصالح آهن، بتن و تزیینات کاشیکاری به شکل لوزیهای به هم پیوسته بر گرفته از اندیشه های ریاضی عمر خیام بنیان شده است.

آرامگاه عطار

شیخ فریدالدین عطار، عارف، شاعر و ادیب ایرانی در سال ۵۴۰ هجری قمری متولد شد و در طول عمرش خدمات علمی و تالیفات ارزشمندی مانند تذکره الاولیاء، منطق الطیر و الهی نامه را از خود به یادگار گذاشت.

وی در حمله مغولان به خراسان در سال ۶۱۸ هجری قمری کشته شد و بنابر شواهد، نخستین بنای آرامگاه او توسط یحیی بن صاعد قاضی القضاه نیشابور در سده هفتم هجری برپا شد.

سپس امیرعلیشیر نوایی وزیر آخرین حکمران تیموری بنای دیگری بر آرامگاه عطار ساخت که اکنون تنها سنگ افراشته سیاه رنگ کتیبه داری از آن باقی مانده است.

سرانجام در سال ۱۳۴۱ هجری شمسی انجمن آثار ملی بنای ویران شده را مرمت و بازپیرایی کرد و با کاشیهای رنگارنگ آن را به شکلی زیبا آراست.

مقبره عطار همواره مورد توجه گردشگران و ادب دوستان سراسر دنیا بوده است.

مسجد جامع نیشابور

مسجد جامع نیشابور را در دوره تیموری و به سال ۸۸۹ هجری پهلوان علی کرخی بنیان نهاد. این بنا در شهر نیشابور واقع شده است و از انواع مساجد چهار ایوانی به شمار می رود.

مسجدجامع نیشابور با وسعت نزدیک به هفت هزار و ۲۷۶ متر مربع مشتمل بر ایوانهای ضلع شمالی، جنوبی، رواق و شبستان است. نمای ایوانها و طاق نماهای این مسجد با تزیینات آجری آراسته شده و کهن ترین بنای بر جای مانده در شهر نیشابور است.

سایت - موزه شادیاخ

نیشابور در سال ۲۰۵ هجری مرکز حکومت طاهریان شد و در همان ایام در شادیاخ عمارتی امیرنشین و منازلی برای سپاهیان بنا گشت و از آن پس این منطقه دارالحکومه خراسان و محل اقامت امرا و پادشاهان شد که سرانجام با حمله مغول از میان رفت.

شادیاخ در جنوب شرقی آرامگاه عطار با وسعت بیش از ۲۰۰ هزار متر مربع واقع شده و از سال ۱۳۷۸ مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفته است. این مکان یکی از سایت - موزه های باستان شناسی در استان خراسان رضوی است.

سایت‌موزه شادیاخ در حدود سه کیلومتری جنوب شرقی شهر فعلی نیشابور و در مجاورت آرامگاه عطار، یکی از مناطق مسکونی بوده که براساس شواهد باستان شناسی مربوط به دوره طاهریان تا ایلخانیان است.

این محوطه که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، یکی از مراکز باستان‌شناسی در نیشابور است که بخشی از بقایای شهر کهن نیشابور را در خود جای داده است. "شادیاخ" یا "شادی کاخ" یا "شادی یاخ" یکی از محله‌های شهر کهن نیشابور بوده که از اوایل سده سوم هجری مسکونی شده و تا زمان وقوع زمین لرزه مخرب ۶۶۹ هجری در این خطه اهمیت ویژه‌ای داشته است.

این محله به سبب کاخی که عبدالله بن طاهر به نام شادیاخ در آن بنا نهاد، به این نام شهرت یافت و یکی از محله‌های اشراف‌نشین نیشابور در گذشته و محل سکونت و زندگی پادشاهان، امیران، هنرمندان و نویسندگان بوده است.

کاوش‌های باستان‌شناسی در شادیاخ و دستیابی به معماری گسترده که در دوره‌های مختلف مورد استفاده و بازسازی قرار گرفته، سنگفرش‌هایی وسیع، ستون‌ها و آجرها حکایت از وجود بناهایی باشکوه، زیبا و اشرافی در این منطقه دارد که با حمله مغول و زلزله‌های پی در پی از بین رفته است.

کشف اسکلت‌های انسانی درهم و متلاشی شده، گویای آن است که امکان دارد زمانی شاید پیش از حمله مغول، زلزله‌ای هولناک بخش‌هایی از شادیاخ را از بین برده باشد.

بقایای شهر کهن

در جنوب شهر فعلی، ناحیه ای به وسعت سه هزار و ۵۰۰ هکتار قرار دارد که به استناد متون و شواهد، زیستگاهی از صدر اسلام تا اوایل دوره ایلخانی بوده است.

قسمت اعظم نیشابور کهن امروزه در دل خاک نهفته است و آثار آن محدود به چند تپه اصلی از جمله آلپ ارسلان، تپه مدرسه، آهنگران، سبزپوشان، بازار، طرب آباد، کهن دژ، تپه قنات و شادیاخ است.

از این میان تپه ها، طرب آباد، سبزپوشان و قنات در سالهای ۱۳۱۵ و ۱۳۱۸ هجری شمسی توسط هیات باستان‌شناسی موزه متروپولیتن و شهر کهنه نیشابور در سال ۱۳۸۴ به دست هیاتی ایرانی - فرانسوی مورد کاوش قرار گرفتند.

گنبدهای شه میر

در حدود ۱۰ کیلومتری جنوب نیشابور در کنار جاده این شهر به کاشمر در میان قبرستانی قدیمی دو بنای آجری به فاصله کمی از یکدیگر با ساختار و اندازه ای متفاوت قرار دارند که به مهروا، مهرآباد و شادمهر معروفند. ویژگیهای معماری موید انتساب گنبد بزرگ به دوران سلجوقی و گنبد کوچک به عصر ایلخانی است.

احتمالا این دو بنا بر فراز مقابر اشخاصی صاحب‌نام یا عارفانی مشهور ساخته شده اند که هویت آنها مشخص نیست.

باغ و امارت امین الاسلامی

این خانه‌باغ زیبا در گذشته متعلق به مرحوم "ابوالحسن امین الاسلامی" بوده و امروزه در خیابان امام خمینی (ره) در مجاورت باغ ملی نیشابور واقع شده است.

بنای واقع در میانه باغ با زیربنای تقریبی هزار و ۳۰۰ مترمربع، در ۲ طبقه ساخته شده و دارای فضاهایی نظیر سالن مرکزی، اتاق ها، پیشخوان ستوان دار و سردابه بوده است.

عمارت امین الاسلامی و باغ پیرامون آن با درختان بلند، مثمر و غیرمثمر از جمله چنار، کاج، شمشاد، توت و گردو در زمان پهلوی ساخته شده و الگویی از هنر باغ سازی اصیل ایرانی است.

بنای امام زاده محمد محروق و امام زاده ابراهیم

در سوی دیگر باغ بنای یادبود مزار حکیم عمر خیام، بنایی مذهبی با منظره ای زیبا از کاشیکاری معرق جلب نظر می کند که مدفن امام زادگان محمدمحروق از نوادگان حضرت امام سجاد(ع) و ابراهیم از اعقاب امام موسی کاظم(ع) است.

این مجموعه یک ایوان، دو بنای مرکزی، مسجد، تالار و شبستان بوده و در دوره صفوی بنیان شده است.

فیروزه ، گل سوغات نیشابور

فیروزه، سنگی، آبی ‏رنگ و گرانبهاست که از جواهرات معروف جهان شمرده می ‏شود و معدن آن در دنیا در چند کشور بیشتر وجود ندارد.

از آن جمله در ترکمنستان و آسیای صغیر و همچنین در جنوب غربی آمریکا در نیومکزیکو، آریزونا، کلرادو و نوادا. اما از بین تمام معادن فیروزه جهان فیروزه نیشابور از همه مرغوب تر و گرانقیمت تر است.

معادن فیروزه نیشابور در 6 دره از کوههای موسوم به بار معدن در ۵۰ کیلومتری شمال غربی نیشابور در بلوک ریوند واقع است و تاکنون برای به دست آوردن فیروزه بیش از ۱۰۰ غار در این دره‌‏ها ایجاد شده است.

شهرت فیروزه نیشابور از روزگاران قدیم بر سر زبانها بوده و گویندگان و نویسندگان در وصف آن سخنها گفته‏ اند.

نیشابور از دوره های بسیار کهن به خاطر داشتن جواهری گرانبها به نام فیروزه به شهرت جهانی رسیده است.

از تاریخ دقیق کشف فیروزه و نحوه استخراج آن در گذشته های دور و به ویژه تا پیش از زمامداری پادشاهان صفوی اطلاعات جامعی در دست نیست اما احتمال می رود که در اوج شهرت و آبادانی نیشابور ساکنان این منطقه از وجود فیروزه و نحوه استخراج آن آگاهی داشته اند.

بازار سرپوشیده و تاریخی نیشابور

بازار تاریخی نیشابور از جمله بازارهای سرپوشیده منحصر به فرد در خراسان است که قدمت آن به دوره صفوی می رسد. در داخل این بازار تعدادی سرا، کاروانسرا، تیمچه و حمام وجود دارد.

کاروانسرای مستوفی یکی از تیمچه هایی است که درون این بازار تاریخی وجود دارد که دو دهنه ورودی آن یکی در حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی و ورودی دیگر با در بزرگ چوبی به بازار متصل می شود.

حمام مرمر نیز یکی دیگر از جاذبه های این بازار تاریخی است که قدمت بسیار دارد اما امروز خرابه ای بیش نیست.

سوغاتی چون ریواس و صنایع دستی

ریواس نیشابور بسیار معروف و از سوغات مهم این شهر تاریخی است؛ ریواس نوعی گیاه کوهستانی است که در اصل بوته ای مرتعی و خودرو بوده و در فصل بهار بر دامنه های ارتفاعات شمالی و شرقی خراسان یعنی کوههای بینالود می روید و از بهترین و مرغوبترین نوع آن در ایران محسوب می شود.

این گیاه از زمانهای بسیار دور در نیشابور به عمل می آمده به طوری که در «ˈبندهش»ˈ یکی از متون کهن ایرانی به این گیاه با دید اساطیری اشاراتی شده و در کتب برخی مورخان و سیاحان ایرانی و خارجی نیز از طعم و طراوت ریواس نیشابور توصیفها شده است.

ریواس دارای ساقه هایی سفید تا ارتفاع ۸۰ سانتیمتر بوده و در سر ساقه های آن برگ بزرگ و پهنی شبیه پنجه مرغابی وجود دارد و تنها قسمت ساقه های آن خوردنی است.

ساقه های این گیاه لطیف و آبدار و طعم آن ترش و مطبوع است و علاوه بر وجود مقدار زیادی املاح معدنی و انواع ویتامینها خاصیت دارویی نیز دارد.

از ریواس در انواع خوراکی، مربا، شربت و خورش استفاده می کنند و شربت ریواس مهمترین محصول فرآوری شده آن به عنوان سوغات نیشابور به سایر نقاط ایران و خارج از کشور به ویژه به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می شود.

از دیگر جاذبه های تاریخی شهر نیشابور می توان به برج آسیاب ، سردابه ی ماروسک ، آب انبار ،موزه خیام ،روستای خرو علیا ، روستای ییلاقی دیزباد و روستای بوژان اشاره کرد.

مهمترین صنایع دستی رایج در نیشابور قالیبافی و گلیم بافی است. صنعت قالیبافی در ۴۷۰ روستا و صنعت گلیم بافی در ۲۷ روستای این شهرستان عمدتا به صورت کار اصلی و یا به صورت فعالیت جنبی و مکمل در کنار سایر فعالیتهای اقتصادی رایج انجام می گیرد.

آمادگی و توانمندی قالیبافان نیشابوری به اندازه ای است که فرشهایی با متراژ چند هزار متری و در نوع خود بزرگترین در سطح جهان را می بافند همچنین از دیگر صنایع دستی نیشابور می توان به سفالگری، نمدمالی، پارچه بافی، ریسندگی نخ، گیوه بافی و حصیربافی اشاره کرد.

همچنین از دیگر هنرهای دستی نیشابور ساخت برخی ابزار موسیقی از قبیل قوشمه( دوعدد فلوت به هم چسبیده)، سرنا، دهل، دوتار، سه تار، تار و دایره زنگی است که توسط خراطها ساخته می شوند.

نمایش شبیه خوانی از دیگر هنرهایی است که گروهی از شمایل گردانها و بازیگران این نمایش در ماههای محرم و صفر نقشهایی را از قهرمانان اصلی قیام عاشورا ایفا می کنند تا حوادث و وقایع شهادت امام حسین(ع) را احیا و در خاطره مردم زنده نگهدارند.