به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) یکی از مسائل مهم حوزه نشر، به خصوص در بخش کودک و نوجوان این است که چرا ادبیات کودک و نوجوان ما نتوانسته توجه مخاطب جهانی را به خود جلب کند؟ این به محدودیت زبان فارسی و ترجمه نشدن یا برگردان‌های ضعیف آثار نویسنده‌های ایرانی برمی‌گردد؟ علت این مساله را باید در ضعف تالیف جست‌وجو کرد یا عوامل دیگر بر آن تاثیر می‌گذارند؟ این پرسشی است که خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قالب گفت‌وگو با نویسندگان، تصویرگران و ناشران کتاب کودک و نوجوان به آن می‌پردازد.
جهانی شدن در گرو پذیرش کپی‌رایت است
افشین شحنه‌تبار، یکی از اصلی‌ترین شرایط برای جهانی شدن ادبیات کودک و نوجوان ایران را فروش رایت کتاب‌های ایرانی به کشورهای دیگر می‌داند و می‌گوید: کپی‌رایت، یک‌جور مبادله است. دو کشور، کتاب‌های خود را با یکدیگر رد و بدل می‌کنند و در این داد و ستد با سلیقه یکدیگر آشنا می‌شوند. وقتی ما همچنان، قانون کپی‌رایت را نپذیرفته‌ایم یعنی نه مولف خود را جدی گرفته و به رسمیت شناخته‌ایم نه با مخاطب، ارتباط برقرار کرده و با سلیقه و دلخواه او آشنا شده‌ایم.
به گفته مدیر انتشارات «شمع و مه» تا زمانی که قانون کپی‌رایت را نپذیریم، راه به جایی نمی‌بریم و نمی‌توانیم با مردم جهان، ارتباط درست، محترمانه و قانونمندی داشته باشیم و این در حالی است که بسیاری از ناشران ایرانی هم، علاقه‌ای به رعایت این اصل مهم ندارند چراکه به لحاظ اقتصادی، برایشان مقرون‌به‌صرفه نیست و آنها دلشان می‌خواهد دستشان برای خلاف کردن، کاملاً باز باشد. طبیعی است که در این شرایط، جامعه جهانی به ما اعتماد نمی‌کند و به ارتباط بیشتر و بهتر، رغبتی نشان نمی‌دهد.
نگاه ناشران و نویسندگان ما به خیابان انقلاب است!
علاوه بر قوانین حاکمیتی در زمینه کپی‌رایت، نگرش ناشران و نویسندگان ایرانی نیز مانعی جدی در مسیر جهانی شدن ادبیات کودک و نوجوان در ایران است. آن‌گونه که افشین شحنه‌تبار می‌گوید: نگاه بسیاری از ناشران در ایران به خیابان انقلاب است و به فراتر از آن توجه نمی‌کنند. بعضی نویسندگان هم، در یک دایره بسته و محدود فعالیت می‌کنند و تعاملات بین‌المللی‌شان، بسیار اندک است. مطالعه چندانی هم ندارند و ذهن و زبان کودک و نوجوان امروز را نمی‌شناسند. به همین‌خاطر کارهایشان با خواننده ایرانی هم، ارتباط چندانی برقرار نمی‌کند چه رسد به مخاطب خارجی!
به گفته مدیر انتشارات «شمع و مه» در کشورهای پیشرو در صنعت نشر، هم ناشران هم نویسندگان، پیوسته فعالیت‌های یکدیگر را دنبال می‌کنند و یک ارتباط حرفه‌ای بین آنها برقرار است. برای مثال، یک ناشر یا نویسنده فرانسوی که در حوزه فانتزی فعالیت دارد، به‌طور مستمر با ناشران و نویسندگان دیگر در این ژانر در ارتباط است. اما در ایران، ارتباط‌های این‌چنین، معنا و مفهومی ندارد.
زبان فارسی، محدوده جغرافیایی کوچکی را دربرمی‌گیرد
افشین شحنه‌تبار، زبان فارسی را با زبان‌های دیگر مقایسه می‌کند و می‌گوید: این‌که زبان فارسی در مقایسه با زبان‌هایی مثل انگلیسی، محدوده جغرافیایی کوچک‌تری را پوشش می‌دهد، قطعاً روی جهانی شدن کتاب‌های ما تأثیر می‌گذارد. طبیعی است کتابی که به فارسی نوشته شده، در گام نخست، تنها برای فارسی‌زبانان (ایران، افغانستان، تاجیکستان و بخشی از جوامع مهاجر) قابل‌فهم است. در مقایسه، یک کتاب انگلیسی بلافاصله در اختیار میلیاردها نفر قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، بسیاری از ناشران بزرگ جهان، روی کتاب‌های انگلیسی، اسپانیایی، چینی و فرانسوی سرمایه‌گذاری می‌کنند، اما فارسی در اولویت آنها نیست. اینجاست که ضرورت ترجمه آثار شاخص ایرانی به میان می‌آید.
ترجمه هدفمند به جهانی شدن ادبیات کودک کمک می‌کند
ترجمه، اگر هدفمند و حرفه‌ای باشد می‌تواند به جهانی شدن کتاب‌های کودک و نوجوان ایرانی کمک کند. به گفته مدیر انتشارات شمع و مه، درست است زبان فارسی محدودیت جغرافیایی دارد، اما وقتی کتاب‌ها به زبان‌هایی چون انگلیسی، اسپانیایی، فرانسوی و چینی ترجمه شوند، امکان دسترسی میلیون‌ها کودک و نوجوان در سراسر جهان به این آثار فراهم می‌آید.
شحنه‌تبار بر این باور است که ادبیات کودک و نوجوان ما پر از افسانه‌ها، قصه‌های عامیانه و ارزش‌های فرهنگی است و ترجمه این داستان‌ها به زبان‌های دیگر موجب می‌شود کودکان سایر کشورها با فرهنگ و تاریخ ایران آشنا شوند. از سوی دیگر اگر کتاب‌های ایرانی به درستی ترجمه و عرضه شوند، می‌توانند در رقابت با آثار جهانی، سهمی داشته باشند. برای نمونه، کتاب‌های تصویری ایرانی با سبک هنری خاص می‌توانند مورد توجه ناشران خارجی قرار بگیرند.
این ناشر بین‌المللی به نقش جوایز به نقش جوایز و جشنواره‌ها در جهانی شدن ادبیات کودک و نوجوان ایرانی اشاره و بیان می‌کند: تمرکز بسیاری از جوایز معتبر بین‌المللی، مثل جایزه هانس کریستین اندرسن و آسترید لیندگرن، روی کتاب‌های ترجمه‌شده است. اگر آثار ایرانی به درستی ترجمه شوند و در این جشنواره‌ها شرکت کنند، شانس دریافت این جوایز را خواهند داشت و همین مساله، موجب افزایش اعتبار و دیده‌شدن‌شان در بازار جهانی می‌شود.
ناشران دولتی از نگاه سلیقه‌ای و گزینشی دست بردارند
به گفته افشین شحنه‌تبار، ترجمه می‌تواند به جهانی شدن ادبیات کودک و نوجوان ایران کمک کند، اما برای موفقیت، کیفیت ترجمه، انتخاب زبان هدف، همکاری با ناشران بین‌المللی و بازاریابی مناسب ضروری است. با رعایت این اصول، آثار ایرانی می‌توانند در کنار کتاب‌های کودک نویسندگان مطرح جهان جایگاه پیدا کنند و روشن است که دستیابی به این موارد از عهده و توان اقتصادی ناشران خصوصی خارج است و باید ناشران دولتی به آن بپردازند.
مدیر انتشارات «شمع و مه»، ترجمه معکوس را بسیار زمان‌بر و پرهزینه می‌داند و معتقد است: ناشران دولتی باید آستین همت بالا بزنند و به دور از نگاه‌ها و تفکرات ایدئولوژیک و البته سلیقه‌ای، به ترجمه آثار برتر ایرانی به زبان‌های دیگر توجه کنند. پرواضح است که پرداختن به این کار نیازمند شناخت بازار هدف است. چون یک اثر ممکن است برای انگلیسی زبان‌ها جذاب باشد اما توجه فرانسوی‌ها را جلب نکند.
آژانس‌های ادبی، حلقه مفقوده صنعت نشر هستند
افشین شحنه‌تبار به نقش مهم آژانس‌های ادبی در جهانی شدن ادبیات کودک و نوجوان ایران اشاره و بیان می‌کند: آژانس‌های ادبی، پل ارتباطی میان نویسندگان، تصویرگران، ناشران و بازارهای بین‌المللی هستند و بی‌گمان می‌توانند تأثیر بزرگی در جهانی شدن آثار داشته باشند. چراکه یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های نویسندگان ایرانی، دسترسی محدود به ناشران خارجی است. آژانس‌های ادبی از طریق شبکه‌های ارتباطی خود می‌توانند کتاب‌های کودک و نوجوان ایرانی را به ناشران بین‌المللی معرفی کرده و با شناختی که از بازار جهانی دارند، کتاب‌ها را به درستی انتخاب و ترجمه کنند.
به گفته او، آژانس‌های ادبی می‌توانند، تصویرگران ایرانی را به ناشران خارجی معرفی و امکان همکاری آنها در پروژه‌های بین‌المللی را فراهم آورند. همچنین شانس حضور در جشنواره‌ها و دریافت جایزه‌های جهانی را بالا می‌برند. پس هرچه تعداد و کیفیت این آژانس‌ها در ایران بیشتر شود، شانس دیده شدن ادبیات کودک و نوجوان ایران در سطح جهانی نیز افزایش خواهد یافت. اما یکی از مشکلات جدی نشر ما، اندک بودن تعداد آزانس‌های ادبی است.
∎