نوروز جشنی کهن و دیرینه است که از هزاران سال پیش در فلات ایران و سرزمین‌های پیرامون آن ریشه دارد. این جشن باستانی که به معنای «روز نو» است، همزمان با آغاز بهار و نو شدن طبیعت، نشانه‌ای از امید، شادمانی و تجدید حیات به شمار می‌رود. اهمیت نوروز در آن است که فراتر از مرزهای سیاسی، قومی و جغرافیایی، مردمان مختلفی را که در پهنۀ وسیعی از آسیای مرکزی تا غرب آسیا زندگی می‌کنند، به هم پیوند داده و فرهنگ مشترکی را پدید آورده است.
ریشه‌های تاریخی نوروز را باید در فرهنگ و تمدن ایرانیان باستان جستجو کرد. اسطوره‌ها و متون کهن پهلوی از دوران هخامنشی مانند شاهنامۀ فردوسی و منابع پیش از آن، نوروز را نمادی از پیروزی نیکی بر بدی، روشنایی بر تاریکی و تجدید حیات طبیعت توصیف کرده‌اند. این جشن تاریخی با گذر زمان و تأثیرپذیری از فرهنگ‌های گوناگون، آداب و رسوم متفاوتی را در هر سرزمین به خود گرفته است؛ اما ماهیت اصلی آن که تأکید بر زندگی دوباره، صلح و آشتی و نشاط و سرزندگی است که در سراسر این سرزمین‌ها حفظ شده است.
امروزه نوروز، نه تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان ایرانی و در میان ایران‌دوستان و فارسی‌زبانان جهان برگزار می‌شود و کشورهایی همچون افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، جمهوری آذربایجان و همچنین بخش‌هایی از هند، پاکستان، عراق، ترکیه و کردهای غرب آسیا به‌منزلۀ یک جشن بزرگ ملی و فرهنگی به آن پایبند هستند. گستردگی این آیین در منطقه‌ای که گاهی «جهان نوروز» یا «سرزمین‌های نوروزی» خوانده می‌شود، نشان‌دهندۀ جایگاه مهم آن در هویت یکپارچه این کشورها است.
نوروز با چنین سابقه ای بود که در ۲۰۰۹ میلادی به‌مثابه میراث ناملموس بشر در یونسکو و با پیشنهاد ۱۰ کشور به ثبت جهانی رسید. این موضوع نه تنها تأکیدی بر اهمیت جهانی نوروز است، بلکه بیانگر ظرفیت کلان این جشن برای ایجاد هم‌بستگی، دوستی و گفت‌وگوی فرهنگی میان ملت‌هاست.
ایران را می‌توان زادگاه و سرزمین اصلی نوروز دانست؛ جشنی که ریشه‌های عمیق و گسترده‌ای در فرهنگ و تاریخ این کشور در قلب فلات چهار فصل ایران دارد.
ریشه‌های نوروز در ایران به دورۀ باستان بازمی‌گردد؛ به زمانی که طبیعت و تغییر فصل‌ها در باور ایرانیان نقشی مقدس و ویژه داشت و یادگار دوران زندگی یکجا نشینی و کشاورزی است. در منابع تاریخی و اسطوره‌ای ایران، همچون شاهنامۀ فردوسی، نوروز و آداب ویژۀ نوروز بیان شده است:
بمان تا بیاید مه فرودین/ که بفروزد اندر جهان هوردین// ... // بخواهم من آن جام گیتی‌نمای/
شوم پیش یزدان بباشم به پای// چو نوروز خرم فراز آمدش/ بدان جام فرخ نیاز آمدش
در یورش اعراب به ایران، هرچند سلسلۀ ساسانی به پایان رسید ولی آداب و رسوم و اصول اداری و دیوانی کمابیش برجای ماند و حاکمان جدید و حکومت‌های محلی و دهقانان ایرانی در این کار فعال بودند. در کتاب الهدایا و التحف نوشتۀ دو برادر خالدی نام اهل موصل در سده ۴ قمری که از دوستداران اهل بیت بوده‌اند، با حواشی استاد آذرتاش آذرنوش، دربارۀ هدایا و سروده‌های نوروز و نیروز آمده است. و همۀ اینها یادآور نگارۀ سنگی زیبای دروازۀ ملل در تخت جمشید است که اقوام مختلف را در حال بردن هدایا همچون گوسپند و پارچه و خوراکی ها به دربار شاهنشاه نشان می دهد. علی امیرالمومنین (ع) نخستین شخصیتی بود که با نوروز پیوند خورد و این به ماندگاری نوروز کمک کرد. در ادبیات فارسی به این رخداد توجهی دو چندان شده است:
نوروز از آن شد پر شعف هم صاحب عز و شرف/ کانروز سالار نجف آمد به تخت سروری
از سوی دیگر، حکومت‌های بزرگ ایران همچون آل بویه و صفویه نیز در گسترش نوروز بسیار کوشیدند.
آیین‌ها و رسوم نوروز در ایران به زیبایی و تنوع بسیاری بنا به شرایط فرهنگی و جغرافیایی برگزار می‌شوند. این مراسم از چند هفته قبل از آغاز بهار با خانه‌تکانی و پاک‌سازی منازل شروع می‌شود. در روایت‌های عامیانه به نقل از کتاب موزه های بازیافته دکتر مرتضی فرهادی از پیرزنی نام می‌برد که « پیش از عید جارو میکنه، خونه تکونی میکنه، دستبند و سینه ریزش را میکشه (به بند میکشه)، خلاصه همه چی رو آماده میکنه» از اینرو در چند روز پیش از عید اگر باد بیاید « پیره زن جارو میکنه» اگر باران بیاید میگویند « پیره زن رختاشو میشوره، سرشو میشوره» اگر گرد و خاک شود میگویند «خونه تکونی میکنه، اگر تگرگ بیاید، میگویند «دستبند و سینه ریزش را به بند میکشه».
به هر روی، مردم در نوروز رخت نو می‌پوشند و سفرۀ «هفت‌سین» برپا می‌کنند. هفت‌سین شامل هفت خوراک است که با حرف «سین» آغاز می‌شوند و هر یک نماد زندگی، زایش، باروری، سلامتی و برکت هستند. این عناصر شامل سیب (نماد زیبایی)، سنجد (نماد عشق)، سبزه (نماد زندگی دوباره)، سمنو (نماد برکت)، سیر (نماد سلامتی)، سرکه (نماد صبر) و سماق (نماد شادی و امید) هستند. در کنار هفت‌سین، قرآن، آینه، شمع، آب و این أواخر ماهی قرمز نیز قرار می‌گیرد که هر کدام نمادی خاص از ایمان، روشنایی و زندگی هستند. در تابلوی هفت سین جوان‌ترین شاگرد کمال‌الملک، حسین شیخ، سنبل و آینه ، تخم‌مرغ رنگی ، نان و انار هم بر سر سفره هم هست؛ اما آنجا هم از ماهی خبری نیست.
چهارشنبه‌سوری از دیگر رسوم مهم نوروز است که در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود و طی آن مردم با افروختن آتش و پریدن از روی آن، برای سال جدید آرزوی تندرستی و خوشبختی می‌کنند.
این رسم پیش‌ترها معنای بیشتری داشته و پس از پاک‌سازی رودخانه‌ها، باغ ها، کشتزارها، و هرس درختان آثار باقی‌مانده از زمستان را جمع‌آوری و به آتش می‌کشیدند و از خاکستر آن برای باروری خاک استفاده می کردند. همۀ این کارها دسته جمعی و با جشن و پای‌کوبی همراه بود.
روز سیزده‌به‌در نیز که سیزدهمین روز از سال نو است، مردم به طبیعت می‌روند و در فضایی شاد و آزاد، آخرین روز از مراسم نوروزی را سپری می‌کنند. این روز نماد آشتی و همراهی با طبیعت و خروج از خانه و رفتن به سوی فضایی باز و سرسبز، در فرهنگ ایرانی جایگاهی ویژه دارد.
مراسم نوروز در ایران که جز سیزده‌بدر و چهارشنبه‌سوری که در فضای بیرون از خانه می‌گذرد، دیگر آیین‌ها بیشتر در خانواده و خانواده بر پا می‌شود؛ البته، از دورترین زمان‌ها بسیاری از ایرانیان تحویل سال را در اماکن متبرک به‌ویژه حرم امام رضا (ع) می‌گذرانند. درحالی‌که نه تنها در گذشته‌های دور، که در دورۀ قاجار هم چنین نبوده و این آیین در میدان شهرها و با حضور پهلوانان و بزرگان و هنرمندان و بزرگان آراسته می‌شد. امروزه در بسیاری از کشورهای حوزۀ نوروز نیز چنین است.
نوروز برای ایرانیان تنها یک جشن نیست؛ بلکه نمادی از هویت تاریخی و فرهنگی آنهاست که در طول تاریخ، هم‌بستگی و انسجام اجتماعی را تقویت کرده و پیام‌آور امید، شادی و دوستی بوده است.
نوروز در بسیاری از کشورهای فلات ایران با شکوه فراوان برگزار می‌شود. و تفاوت‌هایی با آنچه در ایران می‌گذرد دارد. مثلا در افغانستان، دست‌کم تا پیش از غلبۀ طالبان، همزمان با سال نو پرچم نوروز در هرات برافراشته می‌شد یا در جمهوری آذربایجان بزرگان شهر در باغی گرد می‌آیند و بانویی مشعل نوروز را روشن می‌کند و همه این موارد در فضای عمومی است و به خانه و خانواده خلاصه نمی‌شود.
از اینرو است که جشن نوروز نه تنها در سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد- یونسکو بلکه در سازمان ملل متحد که مهم‌ترین مرکز سیاسی جهان است نیز به تصویب رسید. زیرا نوروز نمادی از هم‌بستگی اقوام و منادی خوش‌رویی و گشاده‌دستی در برابر تهیدستان و همدلی و همیاری با دیگران و دیگر ملت‌هاست. بیهوده نیست که جشن نوروز چنان جایگاهی یافته که افزون‌بر سرزمین‌های نوروز، روسای جمهور دیگر کشورها آن را گرامی می‌دارند.
از ترانه‌های نوروز می‌توان این سروده را برخواند:
بهار آمد بهار آمد خوش آمد/ علی با ذوالفقار آمد خوش آمد// امیرالمؤمنین ای شاه مردان/ دل ایرانیان را شاد گردان.
*وزیر پیشین فرهنگ و ارشاد اسلامی