به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، یکی از زیارت‌های بسیار جامع و جالب حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام زیارتی است ، که حضرت امام حسن عسکری علیه‌السلام از پدر بزرگوارشان نقل می‌فرمایند.

در این زیارت که به زیارت غدیریه معروف است ، حضرت امام هادی علیه‌السلام ، حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام را مورد مدح و ثنا قرار می‌دهند.

حضرت علیه‌السلام در محاصره‌ی کسانی ، که با شنیدن نام مبارک حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام دندان به هم می‌سائیدند، فرمودند :

«صلوات الله علیک غادیةً ورائحةً وعاکفةً وذاهبةً فما یحیط المادح وصفک ولا یحبط الطّاعن فضلک . أنت أحسن الخلق عبادةً وأخلصهم زهادةً وأذبّهم عن الدّین ؛ أقمت حدود الله بجهدک وفللت عساکر المارقین بسیفک » .

درودهای خدا بر تو باد! بامدادان و شامگاهان و در هنگام اقامت و در سفر، ای که هیچ مدح کننده‌ای به اوصاف کمالیّه‌ات احاطه پیدا نخواهد کرد و طاعنان و دشمنان‌ات هم باز، مقام فضل و کمال تو را نتوانند از بین ببرند. تو از نظر عبادت و بندگی خدا بهترین خلق و از جهت زهد و تقوی خالص‌ترین بندگان و از همه کس در دفع دشمنان دین ، سخت‌تر بودی . تویی که با مجاهده‌ی بسیار، حدود و ارکان دین اسلام را استوار کردی و لشکرهای گردن‌کشان را به شمشیرت شکست دادی .

آری ! کتاب فضل حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام به سر انگشت کسی ورق می‌خورد، که هرگز در سخنان‌اش اغراق و غلو یافت نمی‌شود؛ همان کسی، که وارث سخن گرانبهای رسول‌ الله صلی الله علیه وآله است وذرّه ذرّه‌ی وجودش، عمق فرمایش رسول خاتم صلی الله علیه وآله را درک کرده است ، آنجا که فرمودند :

«لو أن الریاض أقلام والبحر مداد والجن حسّاب والإنس کتّاب ما أحصوا فضائل علیّ ابن أبی طالب» .
اگر شاخه‌های درختان قلم و دریاها مرکب شوند و جن‌ها حسابگر و انسانها نویسنده شوند، نمی‌توانند فضیلت‌های علی ابن أبی طالب را گرد آورند.

حضرت امام هادی علیه‌السلام جد بزرگوارشان حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام را بهترین خلایق در عبادت ، خالص‌ترین مردم در زهد و تقوی و نیرومندترین مدافع عالم هستی برای دین معرّفی می‌کنند. وجود مبارک حضرت امام هادی علیه‌السلام در این زیارت، فضایلی مهم برای جدّ بزرگوارشان بیان می‌کنند. نخستین فضیلتی که حضرت علیه‌السلام یاد می‌کنند «أحسن الخلق عبادةً » است . به راستی عبادت چیست و عابد چه جایگاهی دارد؟ این چه فضیلتی است که حضرت امام هادی علیه‌السلام برای حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام بیان می‌کنند؟ اگر در این عبارت به ظاهر ساده تأمّل کنیم در می‌یابیم ، که حضرت امام هادی علیه‌السلام ، حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام را قلّه نشین فضیلتی معرّفی کرده‌اند، که خداوند تبارک و تعالی هدف از خلقت انسان را دستیابی به آن بیان فرموده است .

﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالاِنسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ﴾ .

من جنّ و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادت‌ام کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند).

واژه‌ی عبادت دقّت ویژه‌ای می‌طلبد. عبادت از مفاهیم ذات تعلّق است ؛ یعنی نیازمند وجود معبودی است ، که پرستش شود و عابدی ، که در محراب عبادت بنشیند. علم و عقل دو بال انسان برای رسیدن به مقام عبودیت است . عبادت بدون این دو بال ممکن نیست . توجّه به این نکته ضروری است که تا عقل ، که اشرف مخلوقات خداوند است ، نباشد، تحصیل علم ، نیز مقدور نخواهد بود. علمی که در پرتو عقل حاصل می‌شود تنها اندکی از پرده‌ی اسرار خلقت را کنار می‌زند. قرآن کریم می‌فرماید:

﴿وَمَا أُوتِیتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِیلا﴾ .
جز اندکی از دانش به شما داده نشده است .

اقسام عبادت

تا به این جا دانستیم ، که اسباب و لوازم عبادت ، علم و عقل است . حال پرسش این است ، که بشر به مقتضای خلقت‌اش و به فراخور توانایی‌هایش چه چیزهایی را می‌تواند تعقّل کند و به چه چیزهایی علم پیدا می‌کند؟ به عبارت دقیق‌تر آیا بشر با افق دید محدودش می‌تواند خداوند نامحدود و نامتناهی را تعقّل نموده و او را ستایش نماید؟ حضرت امام محمد باقر علیه‌السلام پاسخ این سؤال را داده و می‌فرمایند:
«کلّما میّزتموه بأوهامکم فی أدقّ معانیه مخلوق مصنوع مثلکم مردود إلیکم » .
هر آنچه را ] که به عنوان خدا [ در اوهام خود ] از سایرین [ با دقیق‌ترین معانی ، متمایز می‌کنید باز ساخته‌ی شما و مانند شما است و به شما باز می‌گردد.
پس خدایی که می‌خواهیم به آن علم پیدا کنیم و تعقّل‌اش نماییم تا در نتیجه او را عبادت کنیم مخلوق ذهنی ما می‌شود.
در تعالیم دینی ، دو نوع عبادت معرفی شده است ؛ عبادت جبری ، و عبادت اختیاری . عبادت اجباری عبادتی است که خدا همه‌ی مخلوقات‌اش را به آن وادار کرده است .
﴿وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدَهِ وَلَکِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ﴾ .
هر موجودی، تسبیح وحمد او می‌گوید ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهیمد.

بنابر نصّ صریح آیات قرآن کریم ، خداوند متعال همه‌ی مخلوقات خویش را به این عبادت واداشته است .
﴿وَلِلّهِ یَسْجُدُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ طَوْعاً وَکَرْهاً﴾.
برای خدا سجده می‌کنند تمام کسانی ، که در آسمانها و زمین هستند از روی اطاعت یا اکراه .
﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الاَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ﴾
آیا ندیدی ؛ تمام کسانی که در آسمان‌ها و کسانی که در زمین‌اند برای خدا سجده می‌کنند؟! و همچنین خورشید و ماه و ستارگان و کوه‌ها و درختان وجنبندگان.

﴿وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یَسْجُدَانِ﴾ .

گیاه و درخت بر او سجده می‌کنند.

تعالیم آسمانی قرآن به ما می‌آموزد که همه‌ی مخلوقات خداوند، حتّی آنان که به ظاهر بی جان هستند در برابر عظمت خداوند متعال خضوع می‌کنند، امّا سجده‌ی آنان نه از روی اختیار، بلکه از سر جبر است.

از سوی دیگر مشخص است ، که فقط موجودی از روی اختیار به عبادت می‌پردازد، که از نیروی عقل بهره‌مند باشد. در بین تمام مخلوقات الهی تنها بشر و ملائکه دارای عقل‌اند. هر کدام از بشر و ملائکه نیز دارای ویژگی‌های مخصوص به خویش می‌باشند؛ زیرا بشر، موجود عاقلی است ، که علاوه بر قوای عاقله ، در نهاد او آتش‌فشانی از قوای شهوانی وجود دارد؛ امّا ملائکه عقل محض‌اند، که خداوند آنها را منحصرآ برای عبادت خلق کرده است . حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام در مورد ملائکه و عبادت آنان می‌فرمایند:

«من ملائکة أسکنتهم سماواتک ورفعتهم عن أرضک ، هم أعلم خلقک بک وأخوفهم لک ، وأقربهم منک ، لم یسکنوا الأصلاب ولم یضمّنوا الأرحام ... وإنّهم علی مکانهم منک ومنزلتهم عندک ، واستجماع أهوائهم فیک وکثرة طاعتهم لک وقلّة غفلتهم عن أمرک ، لو عاینوا کنه ما خفی علهیم منک لحقّروا أعمالهم ولزروا علی أنفسهم ولعرفوا أنّهم لم یعبدوک حقّ عبادتک ولم یطیعوک حقّ طاعتک » .

فرشتگانی که در آسمان‌های خود، اسکان فرمودی و از زمین‌ات بالا بردی ، آن فرشتگان ، داناترین مخلوقات به مقام ربوبی تو هستند و بیمناک‌ترین موجودات از تو و نزدیکترین مخلوقات به بارگاه قدس و کبریایت . فرشتگان در مجاری تناسل مردها سکونت ننموده و در ارحام زنان قرار نگرفته‌اند... و آن موجودات شریف با آن مقام و منزلتی ، که در نزد تو دارند و با آن که همه‌ی خواسته‌های آنها متوجّه و متمرکز مقام تو بوده ، و آن اطاعت‌های فراوان ، که برای تو انجام می‌دهند، و با این که غفلت آنان از امر تو کم است ، با این همه اوصاف ، اگر حقیقت نهایی عظمت تو را که از آنها پوشیده است ، ببینند، اعمال خود را کوچک می‌شمارند، و به خودشان خرده‌گیری می‌نمایند، و می‌فهمند، که مطابق آنچه شایسته‌ی مقام ربوبی توست ، تو را نپرستیده‌اند و به نحوی ، که حقّ اطاعت توست ، تو را اطاعت ننموده‌اند.
حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام در جای دیگر، می‌فرمایند:

«... من ملائکته ، منهم سجود لا یرکعون ورکوع لا ینتصبون ، وصافّون لا یتزایلون ومسبّحون لا یسأمون ، لا یغشاهم نوم العین ولا سهو العقول ولا فترة الأبدان ، ولا غفلة النّسیان ؛

برخی از فرشتگان ، سجده کنانی هستند که رکوعی ندارند، برخی دیگر برای رکوع خمیده‌اند و قامت برای قیام راست نمی‌کنند، گروهی از آنان صف کشیدگانی هستند، که هرگز هیچ دگرگونی در وضع خود نمی‌دهند، تسبیح گویانی هستند، که خستگی و فرسودگی راهی به آنان ندارد. نه بر چشمانشان خوابی پیروز می‌گردد و نه بر عقولشان اشتباهی ، نه بر کالبدهایشان ، سستی روی می‌آورد و نه به آگاهی‌هایشان غفلت و فراموشی .
حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام برخی‌از ملائکه را این‌گونه معرفی می‌کنند :

«منهم اُمناء علی وحیه وألسنة إلی رسله ومختلفون به قضائه وأمره ومنهم الحفظة لعباده والسّدنة لأبواب جنانه ومنهم الثابتة فی الأرضین السفلی أقدامهم والمارقة من السّماء العلیا أعناقهم والخارجة من الأقطار أرکانهم والمناسبة لقوائم العرش أکتافهم ناکسة دونه أبصارهم متلفّعون تحته بأجنحتهم ... لا یتوهّمون ربّهم بالتّصویر ولا یجرون علیه صفات المصنوعین ولا یحدّونه بالأماکن ولا یشیرون إلیه بالنّظائر» .

گروهی از فرشتگان را امنای وحی و زبان گویا برای پیامبرانش قرار داد و دسته‌ی دیگری را وسایط اجرای فرمان قضا و امر ربوبی‌اش . جمعی از آنان را نگهبانان بندگان‌اش فرمود و جمع دیگری را پاسبان درهای فردوس برین‌اش . بعضی از فرشتگان پاهایی در سطوح پایین زمین دارند و گردن‌هایی بالاتر از مرتفع‌ترین آسمانها و اعضای کالبدی گسترده‌تر از پهنه‌ی صفحات کیهان بی‌کران و دوش‌هایی همسان پایه‌های عرش ، این موجودات مقدّس در برابر عرش خداوندی از روی تعظیم چشم به پایین دوخته‌اند و در زیر عرش ربّانی ، به بال‌های خویشتن پیچیده‌اند... آنان هرگز خدا را با تصویر و ترسیم‌هایِ محدود کننده ، نمی‌پندارند و صفات ساخته‌ها را به مقام شامخ‌اش نسبت نمی‌دهند، و او را با تصوّر در جایگاه‌ها محدود نمی‌سازند و با امثال و نظایر، اشاره به ذات اقدس‌اش نمی‌کنند.

حضرت امام هادی علیه‌السلام وجود مقدّس حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام را «احسن الخلق » معرّفی می‌کنند نه «احسن الناس ». این خود بیانگر فضل حضرت علیه‌السلام بر تمام عالم خلقت است . معنای سخن این است ، که هیچ خلیقه‌ای و هیچ موجودی مثل حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام نمی‌تواند خدا را عبادت کند؛ یعنی عبادت حضرت علیه‌السلام مثلا با عبادت ملائکه‌ای ، که همیشه در حال رکوع و یا سجودند قابل مقایسه نمی‌باشد. در یک کلام ، عبادت ملائکه‌ای ، که قوائم عرش الهی را بر دوش می‌کشند و پای در اسافل زمین داشته و گردن در اعالی آسمان‌ها افراشته‌اند در مقابل یک تکبیر حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام قطره‌ای نا چیز، در اقیانوسی پهناور است .

*عبادت از نگاه حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام*

برای آنکه «احسن الخلق عبادةً » را بهتر بشناسیم ، جا دارد که با مراجعه به سخنان حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام نگرش ایشان را نسبت به چگونگی و انگیزه‌های عبادت دریابیم . حضرت علیه‌السلام می‌فرمایند:

«إنّ قومآ عبدوا الله رغبةً فتلک عبادة التجّار وإنّ قومآ عبدوا الله رهبةً فتلک عبادة العبید وإنّ قومآ عبدوا الله شکرآ فتلک عبادة الأحرار»
قومی ، خدا را برای سودجویی پرستیدند. این ، عبادت بازرگانان است و گروهی خدا را عبادت کردند به جهت ترس و این ، عبادت بندگان است و جمعی خدا را به انگیزه‌ی سپاسگزاری عبادت کردند و این ، عبادت آزاد مردان است .

صرف نظر از اینکه آیا عبادت تاجران و بندگان ارزش دارد یا خیر، باید توجّه داشته باشیم ، که این دو دسته به طمع یا ترس ، خدای نادیده را عبادت می‌کنند. این دو دسته دینِ حدّاقلی خود را حفظ می‌کنند و ای بسا جز مصونیّت از عقاب الهی چیزی عایدشان نشود. امّا آنان که خدا را به انگیزه‌ی سپاسگزاری پرستش می‌کنند و به فراتر از بهشت و جهنّم می‌اندیشند کسانی هستند، که خداوند قلوبشان را به نور یقین منوّر نموده است .
عصاره‌ی عالم خلقت ، گرفته شده و خداوند، خدایی خویش را به نمایش گذاشته تا بنده‌ای چون حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام خلق شود، که سر آمد احرار عالم باشد و خداوند را به جهت خدایی‌اش پرستش کند. چه کسی جز حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام جرأت می‌کند، که بانگ برآورد:
«إلهی ما عبدتک خوفآ من نارک ولا طمعآ فی جنّتک ولکن وجدتک أهلا للعبادة فعبدتک » .

]خدایا![ تو را نه از ترس آتش جهنّم‌ات و نه به طمع بهشت‌ات عبادت می‌کنم ، بلکه تو را اهل عبادت و پرستش دیدم پس عبادت‌ات کردم .
این سخن را کسی به زبان می‌آورد، که پاداش و نعمت‌های بهشتی و عظمت جنّت و جهنّم و هولناکی عذاب آن را به چشم دیده است و اینک هر کجا که می‌نشیند از سر دلسوزی این آیه را تلاوت می‌کند :

﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ * یَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ کُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا﴾ .
ای مردم ! از عذاب پروردگارتان بترسید، که زلزله‌ی رستاخیز امر عظیمی است * روزی که آن را می‌بینید هر مادر شیر دهی کودک شیر خوارش را فراموش می‌کند و هر بارداری جنین خود را بر زمین می‌نهد.

حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام در خطبه‌ی متّقین در رابطه با انسان‌های با تقوا چنین می‌فرمایند:

«فهم والجنّة کمن قد رآها فهم فیها منعّمون وهم والنّار کمن قد رآها فهم فیها معذّبون » .

مَثَل بهشت و آنان چونان است ، که آن را دیده‌اند و در مقام والای آن بهشت در نعمت غوطه ورند، و مثل دوزخ و آنان چونان است ، که آن را دیده‌اند و در میان آن در عذابند.

از این گونه عبارت‌ها که کسی جز، وجود حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام توان به زبان آوردن‌اش را ندارد، در تعابیر حضرت علیه‌السلام فراوان یافت می‌شود.

به راستی خدا را اهل عبادت یافتن یعنی چه ؟ آیا این یافتن مثل یافتن گمشده‌های دیگر است ؟ و آیا بشر به جایی می‌رسد، که خدا را گم کند؟ بیان حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ما را به این نتیجه می‌رساند، که پیمودن مسیری غیر از طریق حضرات اهل بیت علیهم‌السلام، خدا را، که همان میثاق فطرت است ، در نهاد آدمی به دست فراموشی می‌سپارد.

حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السلام این میثاق فطرت و این خداشناسی نهفته در فطرت بشر را به نحو اکمل یافته است . تنها چنین شخصی می‌تواند یافته‌ی خود را به شکل کامل عبادت نماید.

از آن‌چه تا کنون بیان شد به خوبی روشن می‌شود، که عبادت اگر آن است که حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام به جا می‌آوردند، آنچه دیگران انجام می‌دهند یادآور جمله‌ی «حسنات الأبرار سیئات المقرّبین » است . سخن ازشناختن خدا ویافتن او فقط برازنده‌ی حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام است . به همین علّت است ، که حضرت امام هادی علیه‌السلام فضیلت «برترین عبادت کننده» را به جدّ بزرگوارشان اختصاص می‌دهند.

تاریخ بر این سخن به خوبی مهر تأیید می‌زند، که هر زمان جوامع ، اهل تدبّر و اندیشه بوده‌اند راه به جایی برده و سعادتمند شدند و هرگاه از اندیشیدن فاصله گرفتند چونان پشه‌ای در باد، سرگردان شده‌اند. خدا را از بابت اینکه در معرض وزش نسیم محبّت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام قرار گرفته‌ایم شکر می‌کنیم امّا شناخت عمیق و متدبّرانه‌ی حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام اگرچه از هیچ فکر و اندیشه‌ای ساخته نیست و کلمات هم توان بیان ادای حقّ حضرت‌اش را ندارد، باید به صورت فرهنگ و تکلیف روزانه‌ی شیعیان قرار گیرد. شاید همین سختی مسیر شناخت حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام است ، که به رغم آنکه دوست و دشمن را به ثناگویی و مدح واداشته، حضرت را پرده‌نشین یگانه‌ی سرای مظلومیّت کرده است تا جایی ، که خود می‌فرمایند :

«ما زلت مظلومآ» .
همواره ، ستمدیده هستم .

برگرفته از کتاب سرآمد خوبی ها، آماج دشمنی ها، نوشته آیت الله میر سید محمد یثربی