شب قدر از پرفضیلت‌ترین شب‌ها است که در ماه رمضان واقع شده است و طبق تصریح قرآن کریم از هزار ماه برتر است. در آیات و روایات به اهمیت این شب پرداخته شده و از آن به عنوان فرصتی طلایی برای رشد معنوی یاد شده است.

 

خبرنگار ایکنا در این باره با حجت‌الاسلام والمسلمین حسین ملانوری؛ استاد حوزه علمیه که در ادامه می‌خوانیم:

 

ایکنا ـ اهمیت شب‌ قدر در مسیر سلوک الهی و سرنوشت انسان چقدر است و در این باره چه توصیه‌هایی وارد شده است؟

 

براساس روایات، شب قدر قلب ماه رمضان است. چنان که از امام صادق‏(ع) ذیل آیه شریفه «إنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتَابِ اللهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْاَرْضِ، فَغُرَّةُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَهُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَقَلْبُ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةُ‌ الْقَدْرِ وَ...؛ نقل شده است که فرمودند: همانا تعداد ماه‌ها نزد خداوند در کتاب خدا روزی که آسمان‌ها و زمین را خلق کرد،‌ دوازده ماه است و اول آن ماه خداست که ذکرش عزیز است و آن ماه رمضان است و قلب این ماه شب قدر است.

اهل بیت(ع)، شب قدر را اول سال می‌دانند. امام صادق‏(ع) فرمود: رَأسُ السَّنَةِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ، یُکْتَبُ فِیهَا مَا یَکُونُ مِنَ السَّنَةِ اِلَی السَّنَةِ؛ اول سال، شب قدر است که در آن شب هر چه در یک سال اتفاق می‌افتد، نوشته می‌شود. البته منظور از اول سال در اینجا سال‌های عرفی مثل سال شمسی، میلادی یا قمری که معیار روابط عرفی هستند،‌ نیست؛ بلکه چنان‌که از روایت هم برمی‌آید، منظور، سال تقدیر است و در آن شب، امور یک سال مقدر می‌شود. بزرگ‌ترین اتفاق شب قدر، نزول قرآن کریم در این شب مبارک است چنان که قرآن مجید می‌فرماید: اِنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ‌ الْقَدْرِ؛ همانا ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم.

در شب قدر امور سال بعد،‌ اعم از تولد، مرگ،‌ ارزاق و غیره مقدر می‌شوند. از امام باقر‏(ع) نقل شده است که فرمودند: در شب قدر هر چه در سال آینده تا شب قدر دیگر از خوبی و بدی و اطاعت و عصیان و زایش و مرگ و رزق اتفاق می‌افتد، مقدر می‌شود و هر آنچه در آن سال مقدر و حکم شود،‌ حتمی است و خدای عزّ و جلّ در آن اختیار دارد.

 

یکی از اتفاقات مهم شب قدر آن است که در این شب فرشتگان از آسمان بر زمین فرو می‌آیند و احکام سال بعد را بر ولی امر ابلاغ می‌کنند. امام باقر‏(ع) می‌فرماید: در شب قدر تفسیر امور سال به سال بر ولیّ امر نازل می‌شود و در آن ولی امر مأمور می‌شود که در کار مربوط به خودش چنین و چنان و در کارهای مربوط به دیگران چنین و چنان کند. 

 

ایکنا ـ آیا اعمال و مناسک کنونی که برای مراسم این شب تدارک دیده می‌شود و رایج شده است استناد روایی معتبر دارد؟

 

با استفاده از روایاتی که از اهل بیت(ع) رسیده است و با توجه به توصیه‌های علمای بزرگ،‌ برنامه‌هایی را می‌توان برای شب قدر پیشنهاد کرد؛ اول انس با قرآن؛ چرا که ماه رمضان بهار قرآن است و ثواب تلاوت آیه‏‌ای از آن در این ماه برابر با ثواب ختم قرآن در اوقات دیگر است. نکته‌‏ای که در قرائت قرآن توجه به آن لازم است، تدبر در آیات الهی به هنگام قرائت آن است. امیرمؤمنان(ع) در ضمن روایتی می‌‏فرماید: ألاَ لاَ خَیرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ؛ آگاه باشید که در قرائتی که در آن تدبّر نباشد، فایده‌‏ای وجود ندارد.

 

دوم تفکر است؛ از مهم‌ترین کارهایی که با انجام آن می‌توان از شب قدر بیشتر استفاده کرد، ‌«تفکر» است و مناسب است که در این شب، زمانی به آن اختصاص داده شود. دین اسلام به تفکر اهمیت زیادی داده و در روایتی از امام صادق‏(ع) آمده است: لحظه‌ای تفکر بهتر از عبادت یک سال است. 

 

سوم فعالیت علمی است؛ یکی دیگر از برنامه‌‏هایی که برای استفاده از شب قدر مهم بوده و علمای بزرگ نیز بر آن تأکید کرده‏‌اند، مذاکره و فعالیت علمی اعم از تعلیم، تعلم، نوشتن، مطالعه و مباحثه در آن است و چه نیکوست که در این شب عزیز ساعتی به این امر اختصاص داده شود.

شیخ صدوق‏ می‏‌فرماید اگر کسی شب‌های بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان را با مذاکره علمی شب زنده‌‏داری کند، بهتر است. علامه طباطبایی در پایان تفسیر شریف «المیزان» می‏‌نویسد: کتاب تمام شد و حمد مخصوص خداست و فراغ از تألیف آن در شب مبارک قدر بیست و سوم ماه رمضان سال هزار و سیصد و نود و دو هجری اتفاق افتاد.

همچنین صاحب جواهر‏ در آخر کتاب دیات «جواهر الکلام» می‌نویسد: کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان سال هزار و دویست و پنجاه و چهار هجری تمام شد؛ شب قدری که تقدیر خدای متعال بر آن بود که بر ما تفضل کند که آن کتاب را تمام کنیم.

این‌ها نشان‌دهنده آن است که علمای بزرگ ما در این شب برای مباحث علمی استفاده می‌کردند. البته برگزاری جلسات سخنرانی در موضوعات مورد نیاز مردم می‌تواند مصداق فعالیت علمی برای اقشار مردم باشد زیرا از این طریق می‌توانند مباحث علمی مورد نیاز را فرا بگیرند. 

 

چهارم برنامه‏‌ریزی است؛ برنامه دیگری که در شب قدر توجه به آن بسیار ضروری است، برنامه‌‏ریزی برای سال آینده و ریختن طرحی برای استفاده از سرمایه‏‌های موجود در وجود خویش و سرمایه‏‌هایی است که در چنین شبی نازل می‌‏شوند.

استاد علی صفایی در این رابطه می‏‌فرمودند: در این شب تو باید برای این سرمایه و امکانات، طرح بریزی و برنامه بگذاری؛ چون هر نوع حرکتی که همراه طرح نباشد، گرفتار خراب‌کاری و کُندکاری و دوباره‌‏کاری خواهد شد و از دست خواهد رفت.

 

پنجم راز و نیاز با خداوند و‌ توسل به اهل بیت‏(ع)؛ شب قدر شب وصال یار است. «لَیلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ. همچنین بر اساس روایات ما،‌ شب قدر،‌ شب ولایت است و اهل بیت‏(ع) صاحبان حقیقی این شب هستند. در این شب اوامر الهی در مورد انسان‌ها بر ایشان نازل می‌شود تا آنها را در طول سال اجرا کنند؛ چنان که امام صادق‏(ع) می‌فرماید: فرشتگان به همراه روح القدس بر امام زمان نازل می‌شوند و سخن خداوند تبارک و تعالی که می‌فرماید؛ تَنَزَّلُ‌ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ، همین معنا را بیان می‌کند و آنچه را که نوشته‌اند،‌ به امام تحویل می‌دهند و خداوند آن را به پیامبر(ص) سپس به امیر المؤمنین‏(ع) و سپس به ائمه‏(ع) یکی بعد از دیگری القا می‌کند تا آنها به امام زمان تحویل دهند.

 

روضه‌خوانی هم چون ریشه در سیره ائمه(ع) دارد از این رو برای توسل به ایشان مناسب است، البته با رعایت ملاحظات شب قدر، از جمله طولانی نشدن برنامه‌ها و خسته‌ نکردن مردم در این شب‌ها برای رسیدگی به امور عبادی دیگر نیز بسیار مهم است. شایسته است مداحی و روضه‏‌خوانی قبل یا بعد از مراسم قرآن بر سر گذاردن اجرا شود و مراسم قرآن بر سر گذاردن ظرف مدت چند دقیقه انجام شود. 

 

لازم است از اجرای هر گونه برنامه‌‏ای در مراسم قرآن به سرگرفتن که فضای معنوی و حالات خاص مؤمنین را از بین می‌برد و برخی را خسته و از برنامه شب‌های احیا در مسجد دل‏زده‏ می‌کند پرهیز شود. زیرا موجب بی ‏احترامی به قرآن می‌‏شود؛ چرا که برخی به خاطر خستگی و طولانی شدن این برنامه، به خواب می‏‌روند و قرآن از سرشان می‌‏افتد. دیده شده است که گاهی در میان برنامه، قرآن‌ها را به زمین می‌گذارند و مشغول سینه‌‏زنی می‌‏شوند که به نظر می‌رسد شایسته نیست. 

 

ایکنا ـ برخی می‌گویند با این همه دعا و مناجات در شب‌های قدر چرا اوضاع ما بدتر می‌شود هم وضعیت اقتصادی و هم اخلاقی، مشکل کجاست؟

 

در پاسخ به این سؤال باید گفت دعا شرط لازم است، ولی کافی نیست. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ. تغییر بیرونی علاوه بر دعا نیازمند تلاش علمی و عملی و اصلاح نظام‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و کار و تلاش فراوان است. 

مشکلات اقتصادی می‌تواند نتیجه سوءاستفاده انسان‌ها از اختیارشان و یا کم کاری و سوء تدبیر در امور باشد. البته گاهی نیز مشکلات و مسائل موجود در زندگی انسان‌ها، آزمایش الهی است تا به وسیله آن انسان‌ها در زمینه ایمان و باور و اعتقادات خود و یا رفتارهای مورد انتظار اجتماعی امتحان شوند و مدعیان دینداری و خدمت‌گذاری و خیرات از انسان‌های واقعی باز شناخته شوند. گاهی نیز تاخیر در اجابت به مصلحت انسان است و خداوند در دنیا یا آخرت جبران می‌کند.

 

البته در روایات اهل بیت موانعی برای اجابت دعا ذکر شده است که باید به آن توجه کرد. برخی از این موانع عبارتند از: گناه؛ امام باقر(ع) می‌فرمايد: بنده حاجتی از خدا می‌طلبد و برنامه کارش چنان است که در فاصله‌ای دور يا نزديک، آن حاجت برآورده می‌شود؛ ولی مرتکب گناهی می‌شود، پس خدای تبارک و تعالی به فرشتگان می‌گويد: حاجتش را روا مکن و او را محروم کن؛ زيرا او به سخط و غضبم رو آورد و به همين سبب از طرف من مستحق محروميت شد.

 

در روایات همچنین ظلم و ستم به ديگران، عدم مصلحت و مخالفت با سنن الهی از دیگر عوامل عدم استجابت دعا برشمرده شده است که هر کدام توضیح خاص خودش را دارد. حضرت علی(ع) فرموده‌اند: نبايد يکی از شما بگويد خدايا! از فتنه و آزمايش به تو پناه می‌برم؛ زيرا کسی نيست که گرفتار فتنه نباشد؛ ولی کسی که پناه می‌برد، بايد از فتنه‌های گمراه‌کننده به خدا پناه ببرد؛ چون خداوند سبحان می‌فرمايد: بدانيد دارايی‌ها و فرزندان شما فتنه هستند.

 

حضرت صادق(ع) فرمودند: دعای پنج دسته مستجاب نمی‌شود: مردی که با همسرش سازگاری اخلاقی ندارد؛ صاحب برده‌ای که برده‌اش سه مرتبه گريخته و صاحبش به زحمت هر مرتبه او را پيدا کرده است؛ شخصی که کنار ديوار خرابی می‌ایستد و دعا می‌کند دیوار بر سر او نریزد؛ مردی که به ديگری مبلغی قرض داده ولی بر اين قرض دادن شاهد و گواهی نگرفته است و دعا می‌کند که بدهکار طلب او را بدهد و مردی که در خانه نشسته و به دنبال کسب و کار نمی‌رود و از خدا روزی و ثروت می‌خواهد.

 

ایکنا ـ در تاریخ اسلام سهم مناسک به‌‍ویژه در سیره معصومین(ع) چقدر بود. آیا اینقدر به مناسبت‌ها پرداخته می‌شد؟

 

اهل بیت(ع) هم بر مناسک فردی و هم مناسک جمعی تأکید فراوان کرده‌اند. در همین شب‌های قدر، بر خواندن دعا، قرائت قرآن و استغفار و غسل و توبه و ... تأکید کرده‌اند. البته در آن دوران، مناسک به شکل امروزی یعنی مثلا راه‌اندازی دستجات، روضه‌های عمومی و ... وجود نداشته یا اینقدر رایج نبوده است، اما محافل ذکر اهل بیت(ع) وجود داشته است. 

بسیاری از آیین‌های کنونی مانند مراسم احیا به شکلی که امروز اجرا می‌شود، در گذر زمان و با الهام از سیره ائمه(ع) شکل گرفته‌اند. هدف اصلی، زنده نگه داشتن ارتباط با خدا و اهل بیت(ع) با رعایت حدود شرعی است. بسیاری از مناسک شیعی، حتی اگر برخی شکل‌هایشان متأخر باشد، در راستای زنده نگه داشتن اهداف اصیل دینی تکامل یافته است.

 

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده