به گزارش خبرنگار معارف ایرنا آیت الله محمدعلی جاودان در کتاب ره‌نمای طریق در پاسخ به این سوال که «برای ایجاد برکت در اموال چه توصیه‌ای دارید؟» سفارش کرد که علاوه بر پرداخت خمس و زکات، به مستحبات و مکروهات کسب و کار توجه کنید و رسیدگی به نیازمندان را هم در برنامه هایتان قرار دهید.

وی نوشت: اولا مالی که طبق دستور شرعی تحصیل شود، حلال است و مال حلال نیز با برکت خواهد بود. (امام هادی فرمود به راستی که مال حرام، افزایش نمی یابد و اگر افزایش یابد، برکتی ندارد). ثانیا اگر به مستحبات و مکروهاتی که در باب تحصیل مال یا کسب و کار بیان شده، اهمیت داده شود، سبب برکات بیشتری می شود.

این استاد اخلاق اضافه کرد: ثالثا اگر خمس و زکات ملی پرداخت شود، برکت به بار خواهد آورد و رابعا کارهای خیر مانند صدقه، رسیدگی به فقرا و هزینه در مسیر حضرت اباعبدالله نیز به برکت اموال انسان خواهد افزود. (صفحه ۵۲۱)

مروری بر احکام خمس

خمس پس از نماز و روزه به عنوان سومین موضوع از فروع دین دارای احکامی است که مراجع تقلید در رساله های عملیه به آن پرداخته اند. در اینجا به برخی احکام خمس بر اساس فتاوای رهبر معظم انقلاب اشاره می کنیم:

بر هر فرد واجد شرایط واجب است خمس درآمد مازاد بر مؤونه‌ خود را پرداخت کند. منظور از درآمد در این جا، مال و ثروتی است که از راه فعالیت های اقتصادی به دست می‌آید و به اصطلاح عنوان کسب در آن دخالت دارد.

انواع درآمد
۱. درآمد کشاورزی که از راه فعالیت های کشاورزی به دست می‌آید.
۲. درآمد بازرگانی که از راه فعالیت های تجاری و بازرگانی به دست می‌آید.
۳. درآمد املاک که از راه اجاره‌ اعیان به دست می‌آید، مثل درآمدی که از راه اجاره‌ سرمایه‌های مستغلاتی از قبیل خانه، خودرو و مانند آن یا تولیدی از قبیل دستگاه تراش فلزات، ماشین جوراب بافی و مانند آن به دست می‌آید.
۴. درآمد حقوقی که افراد از راه اجاره‌ نفس (خدمات) دریافت می‌دارند، مثل حقوق و مزدی که استاد با تدریس یا مهندس با فعالیت های فنی یا کارگر با کارهای ساده دریافت می‌دارد و همچنین هر فرد دیگری که نیروی انسانی خود را در اختیار دیگری می‌گذارد و در برابرش مزد و حقوق می‌گیرد.

نمونه‌هایی از موارد عدم انطباق درآمد

۱. میراث

ارث و پول فروش آن خمس ندارد؛ هر چند قیمت آن افزایش یافته باشد، مگر این که آن را به قصد تجارت و زیاد شدن قیمت نگهداری کند که در این صورت، پس از فروش بنابر احتیاط واجب باید خمس ارزش افزوده آن پرداخت شود.

ارثی که به فرزندان صغیر می‌رسد، خمس ندارد ولی از سود حاصل از ارث، آن مقدار که تا زمان رسیدن به بلوغ شرعی در ملک آنان باقی می‌ماند، بنابر احتیاط بر هر یک از آنان واجب است که بعد از رسیدن به سن تکلیف، خمس آن را بپردازند.

۲. مهریه
مهریه خمس ندارد و در عدم وجوب خمس آن، فرقی بین مهریه مدت‌دار و بدون مدت و بین پول نقد و کالا وجود ندارد.

۳. هبه و هدیه
هبه و هدیه خمس ندارد، هر چند احتیاط (مستحب) این است که اگر از مخارج سال زیاد بیاید، خمس آن پرداخت شود.

تحقق عنوان هبه و هدیه تابع قصد دهنده است. بنابراین نفقه‌ ای که انسان از طرف پدر یا برادر یا یکی از اقوام دریافت می‌کند، در صورتی هبه و هدیه محسوب می‌شود که پرداخت کننده، آن دو را قصد کرده باشد.

وسایلی که از طرف پدر و مادر و یا دیگران به شخص اهدا می‌شود، خمس به آن تعلق نمی‌گیرد؛ هرچند این وسایل مورد نیاز او یا مناسب شأن عرفی او نباشد. بله، اگر هدیه دادن چنین اشیایی خارج از شأن پدر و مادر باشد، مؤونه‌ی آنان محسوب نمی‌شود و باید خمس آن را بپردازد.

پدری که به دخترش یک واحد مسکونی به عنوان جهیزیه‌ عروسی‌اش بخشیده، اگر هبه‌ واحد مسکونی به دختر، عرفاً مطابق شأن پدر محسوب شود و در بین سال خمسی بخشیده باشد، دادن خمس آن واجب نیست.

چیزی که بنیاد شهید به خانواده‌های عزیز شهدا هدیه می‌کند، خمس ندارد ولی در سود حاصل از آن اگر از مؤونه‌ سال زیاد بیاید خمس واجب است. همچنین آنچه به فرزندان عزیز شهدا توسط بنیاد مذکور اهدا می‌شود، خمس ندارد ولی از سود حاصل از آن، آن مقداری که تا زمان رسیدن به بلوغ شرعی در ملک آنان باقی می‌ماند. بنابر احتیاط بر هر یک از آنان واجب است که بعد از رسیدن به سن تکلیف خمس آن را بپردازند.

بخشش صوری و به قصد فرار از خمس است، خمس دارد. بنابراین زن و شوهری که پیش از رسیدن سال خمسی، اقدام به هدیه کردن سود سالانه‌ خود به یکدیگر می‌کنند تا خمس به اموال آنها تعلق نگیرد، بایستی خمس آنچه به همدیگر می‌بخشند را بپردازند. (با این کار، خمس واجب از آنان ساقط نمی‌شود).

پول فروش هبه و هدیه خمس ندارد. هر چند قیمت آن افزایش یافته باشد مگر این که آن را به قصد تجارت و زیاد شدن قیمت نگهداری کند که در این صورت، پس از فروش بنابر احتیاط واجب باید خمس ارزش افزوده آن پرداخت شود.

عیدی کارمندان (آنچه از پول نقد و اجناس که دولت در ایام عید به کارمندان خود به عنوان عیدی می‌دهد) خمس ندارد، هر چند تا سر سال باقی بماند. بلی اگر اجناس به قیمت کمتری در اختیار کارمندان قرار گیرد، از آن جا که در واقع قسمتی از اجناس از سوی دولت مجّانی و قسمتی در برابر پول، داده شده، فلذا از کالای باقیمانده به نسبت مقداری که پول در برابر آن پرداخت شده واجب است که خمس آن پول را بپردازند.

۴. جایزه
جایزه‌هایی که توسط بانک ها و صندوق‌های قرض الحسنه و مانند آن به افراد پرداخت می‌شود خمس ندارد.

۵. وقف
اعیان موقوفه (مثل زمین وقفی) مطلقاً خمس ندارد، حتی اگر وقف خاص باشد. ثمره و نمای آن هم مطلقاً خمس ندارد.

۶. حقوق شرعی
حقوق شرعی (مثل خمس و زکات) که از طریق مراجع به طلاب محترمی اهدا می‌شود که مشغول تحصیل در حوزه‌های علوم دینی هستند خمس ندارد.

۷. هزینه‌ درآمد
آنچه را که انسان از درآمد سال برای به دست آوردن درآمد از کارهای تجاری و غیر آن مصرف می‌کند، از قبیل هزینه‌های انبارداری، حمل و نقل، وزن کردن، واسطه‌ معامله و مانند آن، از درآمد همان سال استثنا می‌شود و خمس ندارد.

۸. مال مُخَمَّس
مالی که یک‌بار خمس آن داده شود دیگر خمس به آن تعلق نمی‌گیرد. بنابراین اگر در سال جدید مصرف نشود و باقی بماند دوباره خمس ندارد.

۹. بیمه
پولی که شرکت های بیمه بر اساس قرارداد برای جبران خسارت یا هزینه‌ درمان و مانند آن به فرد بیمه شده پرداخت می‌کنند، خمس ندارد.

۱۰. کمک هزینه‌ تحصیلی
کمک هزینه‌ تحصیلی که به دانشجویان از طرف وزارت آموزش عالی پرداخت می‌شود، خمس ندارد. بله، کسانی که بورسیه شده اند و از همان دوران دانشجویی حقوق می‌گیرند، به حقوق آنها خمس تعلق می‌گیرد.

۱۱. قرض
مالی که قرض گرفته می‌شود، خمس ندارد، مگر آن مقدار که اقساط آن تا سر سال خمسی از منفعت کسب پرداخت شده است. بنابراین اگر شخصی مبلغی را قرض بگیرد و نتواند آن را قبل از آن سال ادا کند، لازم نیست خمس آن را بدهد ولی اگر از درآمد سال خود قسط های آن را بپردازد و عین مالی که قرض گرفته، هنگام رسیدن سال خمسی نزد او باقی باشد، واجب است که خمس آن را به میزان اقساطی که پرداخت نموده، بپردازد.