به گزارش ایرنا موزه‌ها به عنوان نمایشگاهی از داشته های تاریخی، فرهنگی، هویتی و ادبی هر ملت، اهمیت به سزایی در ترسیم چهره ملی و بین المللی آن ملت و معرفی هویت آبا و اجدادی آنها دارند و می توان از موزه به عنوان دریچه ای رو به چشم انداز توسعه گردشگری فرهنگی یاد کرد.
قدمت موزه ها در ایران به عهد قاجار و زمان ناصرالدین شاه بر می گردد که وی با جمع آوری و نمایش نفایس پادشاهان پیش از خود در محلی به نام اتاق موزه در کاخ گلستان، نخستین موزه را به تقلید از آنچه در غرب دیده بود بنا نهاد.
شهرستان گناباد در جنوب استان خراسان رضوی با قدمتی کهن و آثار تاریخی و ظرفیتهای گردشگری متعدد دارای غنا و اصالت تاریخی بسیاری است، سابقه این خطه تا جایی است که شهر گناباد بر اساس شاهنامه فردوسی یکی از عرصه های جنگ و حماسه دوران اساطیری نام‌گذاری شده است.
گناباد در جنوب خراسان رضوی، همجوار با کویر و دشتهای وسیع کم‌آب، یکی از نقاط برجسته ایران زمین در بازگویی و مرور داستان پرفراز و نشیب تلاش مردمانی شریف، سختکوش، قانع و بردبار است که در عین نبردی دائمی با طبیعت خشن منطقه، همواره خلاقیتهای کارگشا برای تداوم زیست مومنانه انسانی و اخلاق مدار داشته و فرهنگی درخشان و افتخارآمیز را نسل به نسل غنی‌تر از پیش به پیش برده و پاس داشته‌اند.
از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که از این میان ۶۰ اثر سابقه چند هزار ساله دارد و ۱۵ اثر آن نیازمند مرمت اضطراری هستند.
موزه مردم شناسی گناباد پنجره ای به تاریخ، هویت و آداب و رسوم مردم این منطقه در سده های گذشته است.
بیشتر بخوانیم:
وزیر میراث فرهنگی: گناباد از اولویت‌های توسعه سرمایه‌گذاری گردشگری است
جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی گناباد چشم به راه مسافران نوروزی
موزه مردم شناسی فرصتی برای شناسایی تاریخ کهن گناباد
نخستین موزه مردم شناسی استان خراسان رضوی در سال ۱۳۷۶ در شهرستان گناباد دایر شد و به مکانی برای معرفی تاریخ کهن و آداب و رسوم محلی این منطقه بدل گشت.
مدرسه نجومیه از سالها قبل تغییر کاربری داده شده است و از آن به عنوان موزه مردم شناسی استفاده می شود این بنا از بناهای دوره صفویه با معماری اسلامی است.
معماری ساختمان فعلی مردم شناسی گناباد شامل هشتی ورودی دالان، صحن و حجره‌های پیرامون آن است این بنا در دوران قاجاریه مرمت شد و در ساختمان آن تغییراتی صورت گرفت.
در این موزه گوشه‌هایی از آداب و رسوم، مشاغل سنتی، نحوه زندگی و نوع پوشش مردم گناباد از جمله آهنگری، پارچه بافی سنتی، سفالگری، نمدمالی، حفر قنات، عروسی، عصاری (روغن‌گیری)، عطاری، گلیم بافی به نمایش درآمده است.
یک پژوهشگر میراث فرهنگی و باستان شناس استان خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: کوی شرقی گناباد و منطقه قصبه شهر به عنوان هسته نخست شهری این شهرستان در سده های قدیم دارای یک میدان مرکزی بوده که بناهای عام المنفعه مانند مسجد، مدرسه، حوض انبار و بازار در اطراف آن قرار داشت و از بین آنها تنها سه اثر یعنی مسجد جامع، آب انبار و مدرسه نجومیه باقی مانده است و بقیه به مرور زمان تخریب شده اند و در دل ساختمان مدرسه نجومیه موزه مردم شناسی به عنوان نمادی از معرفی هویت و تاریخ مردم این منطقه قرار دارد.
رجبعلی لباف خانیکی افزود: موزه‌ها در کشور ما به ۲ دسته کلی مردم‌شناسی و باستان‌شناسی تقسیم بندی می شوند که در موزه های مردم شناسی که بخش اعظم موزه های ایران را تشکیل می دهند تعدادی آدمک با لباس‌های محلی در محیطی تاریخی و سنتی قرار گرفته اند و موزه مردم شناسی گناباد هم از این نوع است.
این پژوهشگر گنابادی، خانه ها و کاخ موزه ها را عامل بسیار مهمی برای معرفی هویت و غنای فرهنگی هر منطقه ذکر و اضافه کرد: خانه‌های تاریخی، زیستگاه شخصیت‌هایی بوده است که اینک به تاریخ پیوسته‌اند اما هویتشان در همان خانه جاری است و تبدیل‌شدن خانه به موزه برای مردم جذابیت دارد و باید به سمت توسعه این چنین ظرفیتهایی پیش رفت.
کارشناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد هم به خبرنگار ایرنا گفت: نخستین موزه مردم شناسی استان خراسان رضوی در سال ۱۳۷۶ در این شهرستان در محل مدرسه نجومیه راه اندازی شد.
علیرضا شناسایی افزود: این موزه گوشه‌هایی از آداب و رسوم، مشاغل سنتی، نحوه زندگی و نوع پوشش مردم گناباد را در قالب غرفه های آهنگری، پارچه‌بافی سنتی، سفالگری، نمدمالی، حفر قنات، عروسی، عصاری (روغن‌گیری)، عطاری و گلیم بافی در معرض دید عموم قرار گرفته است.
در یکی از غرفه های بزرگ موزه مردم شناسی گناباد به معرفی قنات جهانی قصبه گناباد به عنوان تنها اثر ثبت شده استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی سازمان یونسکو و یکی از پدیده های شگفت انگیز دست ساخته انسان در طول تاریخ و نمادی از هم نوایی بشر باطبیعت در قالب ماکت و دست سازه هایی پرداخته شده است.
بیشتر بخوانیم:
گناباد با مجموعه‌ای از آثار کهن ادوار تاریخی
سازه‌های زیرزمینی گناباد ظرفیت فراموش شده گردشگری این شهرستان است
سفالگری
از جمله بخشهای موزه مردم شناسی گناباد نمایش سفالگری به عنوان یکی از هنرهای دیرینه این شهرستان با سابقه پنج هزار ساله است. سفال «مِند» از پنج هزار سال پیش تاکنون در روستایی با همین نام در گناباد تولید می شود و مهمترین مشخصه سفال مند عناصر تزیینی برگرفته از طبیعت و در چهار گروه انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی است و روستای مند به عنوان روستای صنایع دستی کشور شهریورماه سال ۱۳۹۹ در فهرست اثار ملی کشور ثبت شد.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد سفالگری را از صنایع دستی مهم و دیرینه این شهرستان ذکر کرد و بازاریابی و استفاده از روش‌های نوین در فروش محصولات تولیدی را از ضرورت های مهم صنایع دستی گناباد و به خصوص سفال برشمرد.
حمیدرضا محمودی قوژدی، فروش سنتی و توجه ناکافی به بازاریابی و عرضه محصولات به صورت برخط را از مشکلات مهم صنایع دستی این شهرستان و به ویژه در رشته سفالگری دانست.
وی ادامه داد: سفال تولیدی گناباد با قیمت‌های بسیار نازل در بازار به فروش می‌رسد. در صورتی که با رفع معضلات، صرفه اقتصادی اشتغال به این هنر برای فعالان این بخش افزایش می یابد.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد گفت: به موازات بازپیرایی و بهسازی بازارچه فروش سفال در روستای مند، مرکز آموزش و خانه صنایع دستی این شهرستان با محوریت سفالگری در این روستا در آینده نزدیک فعالیت خود را آغاز می کند.
محمودی نصب تابلو برای معرفی و تبلیغ صنایع دستی گناباد با محوریت سفال مند در جاده های منتهی به این شهرستان را از دیگر اقدامات مورد نظر برای آشنایی بیشتر گردشگران با هنر سفالگری گناباد ذکر کرد.
نمد مالی
کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری جنوب خراسان رضوی گفت: هنر نمد مالی یکی دیگر از حرفه های بومی از جمله در مناطق روستایی شهرستان گناباد از سده های گذشته بوده است که نحوه تولید آن در موزه مردم شناسی به نمایش در آمده است.
علیرضا شناسایی افزود: انواع فرآورده های نمدی مانند کلاه نمدی، پالتو نمدی و نمد زیرانداز با متراکم کردن توده های پشم و کرک در شرایط فنی مناسب تولید می شوند.
فروش گیاهان دارویی
عطاری به عنوان یکی از مشاغل سنتی و کهن گناباد یکی دیگر از بخشهای موزه مردم شناسی این شهرستان را تشکیل می دهد و با توجه به جایگاه و تنوع رویش گیاهان دارویی، این شهرستان از دیر باز از نقاط مستعد در فروش این گونه های گیاهی در منطقه جنوب خراسان بوده است که بخشهایی از این حرفه اصیل در قالب یک غرفه موزه مردم شناسی چشم هر بیننده ای را به خود جلب می کند.
عطاری ها علاوه بر تامین نیازهای دارویی و طب سنتی مردم سایر نیازمندی آنان را در زمینه انواع شربت ها، عرقیات و ادویه تامین می کرده است.
رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری گناباد گفت:از مجموع هشت هزار گونه گیاهان دارویی شناسایی شده در ایران ۲ هزار و ۴۰۰ گونه دارای خواص دارویی، عطری، ادویه ای، آرایشی و بهداشتی هستند که از این تعداد ۳۵۰ گونه گیاهان دارویی در خراسان رضوی به صورت خود رو و یا دست کاشت وجود دارد که ۳۰۰ نوع آن در گناباد شناسایی شده اند.
مجتبی محرابی افزود: زیره سبز، گل محمدی، خاکشیر، آویشن، نعنا فلفلی، رزماری، اسطوخدوس، بابونه، ختمی، پنیرک، شیرین بیان، کاسنی، همیشه بهار، سرخارگل، آلوئه ورا و گل گاو زبان از مهمترین گیاهان دارویی موجود در طبیعت گناباد هستند.
پارچه بافی
در بخش دیگری از موزه مردم شناسی، هنرهای پارچه بافی، دستبافی یا نساجی سنتی در گناباد به تماشا گذاشته است این پارچه های سنتی با کمک دستگاههای بافندگی دو وردی و چهار وردی تولید می شده اند و جاجیم ،پارچه های دستباف پنبه ای، پشمی و ابریشمی نمونه ای از این تولیدات در مناطق شهری و روستایی این شهرستان است.
پارچه بافی و یا دستبافی از گذشته های دور یکی از حرفه های سنتی این خطه است و در اکثر روستاها به شکل خانگی یا کارگاهی پارچه تولید می شود و از سایر بافته های سنتی گناباد می توان از تولیدات برک بافان و فرت بافان یاد کرد که شامل انواع حوله، دستمال، لنگ، چادر و پارچه پیراهنی است.
دنگ
در غرفه ای دیگر از موزه مردم شناسی این شهرستان دستگاهی به نام «دنگ» در معرض دید عموم قرار داده شده است که از آن برای کوبیدن ارزن و سایر غلات به منظور جدا کردن پوسته آنان استفاده می شده است.
ابتدا غلات یا ارزن را داخل گودال ریخته،آنگاه ۲ نفر در انتهای چوب دنگ ایستاده پای خود را روی چوب اصلی گذاشته و فشار می آوردند تا بخش سر دنگ به طرف بالا حرکت کند و بعد از کوبیدن، در روزی که باد می وزیده است دانه ها را باد می داده اند تا پوست از دانه جدا شود.
«خراس» ابتکار دست پیشینیان برای استخراج سنتی روغن
در یکی از غرفه های موزه مردم شناسی گناباد روند استخراج روغن از دانه های روغنی با استفاده از دستگاههای بومی روغن کشی به نمایش در آمده است که گنابادیان قدیم به این دستگاه بومی روغن کشی خراس یا دستگاه عصاری می گفته اند.
قسمت اصلی خراس از تنه قطور درخت توت تهیه می شود و سنگ داخل آن را که به سنگ بچگی شهرت دارد از سنگ ترس یا گرانیت به شکل استوانه ای تو خالی و سطل وار می تراشند.
بخش پایینی از ۲ چوب متصل به هم که یک سوی آن به کمر خراس بسته شده است تشکیل شده، به طوری که حول محور آن بگردد و سوی دیگر آن به اسب یا قاطر یا الاغ بسته می شده و توسط چهار پا حول دستگاه می چرخیده است.
از سایر بخشهای موزه مردم شناسی گناباد می توان به دیگر حرفه های قدیمی این شهرستان مانند قالی بافی، آهنگری و خانه های سنتی اشاره کرد.
خانه سنتی
یکی از غرفه‌های موزه به نمایش نمایی از یک خانه سنتی در گناباد اختصاص یافته است. خانه‌های سنتی در گناباد نزدیک به ۱۵۰ تا ۳۰۰ مترمربع وسعت داشته اند. حیاط در بخش مرکزی خانه قرار دارد که اتاق‌ها بر اساس نیاز خانواده در چهار طرف آن ساخته می‌شده است. این منازل دارای فضایی سرپوشیده به نام دالان یا «دلونه» است که با پیچی ورودی را به حیاط متصل می‌کند.
از دیگر فضاهای خانه سنتی در گناباد می‌توان به «کهدو» یا کاه‌دان، طویله، اتاق نشیمن زمستانی که آفتاب‌گیر است، ایوان یا «صفه» که فضایی سرپوشیده و یک متر از سطح حیاط بالاتر است، اتاق نشیمن تابستانی که بادگیری به آن متصل است، انباری و آشپزخانه یا «مطبخ» اشاره کرد.
هم اکنون افزون بر ۱۷۲ هنرمند در رشته های مختلف صنایع دستی مانند سفالگری، پارچه بافی، گلیم بافی، معرق، منبت کاری، سبدبافی، نمدمالی، چاقوسازی و آهنگری در ۱۵ کارگاه و ۱۲ فروشگاه شهرستان گناباد فعالیت دارند.
بیشتر این صنایع دستی با وجود قدمت و قابلیتهای خاص به تدریج در حال فراموشی هستند لذا احیا و توسعه کمی و کیفی آنها توجه بیشتر دست اندرکاران را در بخشهای دولتی، خصوصی و سرمایه گذاران می طلبد و موزه مردم شناسی ظرفیت مهمی برای معرفی این صنایع دستی است.
مرکز شهرستان ۹۳ هزار نفری گناباد در فاصله ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.