جوان آنلاین: این روز‌ها از مسئول و رسانه گرفته تا بلاگر هر کدام خود را به پشت سد‌های شهر‌های بزرگ و کوچک می‌رسانند و از وضعیت بحرانی حوزه‌های آبی کشور در سال پیش رو خبر می‌دهند. مسئله بارندگی از آن چیز‌هایی است که عادت داریم همواره چشم به آسمان منتظر باشیم تا شاید توده سرمایی با خود ابری بیاورد و بارانی ببارد، از سوی دیگر، اما عده‌ای به دنبال شیرین‌سازی آب دریا و عده دیگر به دنبال چاه‌های عمیق هستند و البته عده‌ای دیگر نیز به دنبال بارورسازی ابر‌ها از میان این راه حل‌ها. «جوان» به سراغ مجید علی‌آبادی، مؤسس شرکت دانش‌بنیان نوین تجهیز دانش‌فضای فجر رفته که در حوزه بارورسازی ابر‌ها فعال است و با او در خصوص کار‌های انجام شده در این حوزه و کار‌هایی که باید انجام شود، گفت‌و‌گو کرده‌است.
آخرین وضعیت بارش‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
متأسفانه در سال‌های اخیر میزان بارندگی در بسیاری از کشور‌های منطقه سیر نزولی داشته و کشور ما نیز از این امر مستثنی نبوده‌است. طبق آخرین اطلاعاتی که مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی منتشر کرده‌است، میزان متوسط بارندگی در سراسر کشور نسبت به میانگین بلند‌مدت حدود ۳۵ درصد کاهش داشته‌است. در این میان، استان‌هایی همچون هرمزگان، سیستان و بلوچستان، آذربایجان شرقی، اصفهان، تهران و برخی دیگر استان‌ها وضعیت نامساعد‌تری دارند، به طوری که میانگین بارش در برخی از این استان‌ها حدود ۴۰ تا ۷۰ درصد کمتر از نرمال بوده‌است که زنگ خطر جدی کمبود آب را در این استان‌ها به صدا درآورده‌است. در حال حاضر تنها استان‌هایی نظیر مازندران، گیلان و خراسان‌جنوبی، وضعیت مطلوبی از نظر بارندگی‌ها داشته‌اند. متخصصان سازمان هواشناسی برای ماه‌های آینده هم شرایط چندان مطلوبی را برای بارندگی پیش‌بینی نمی‌کنند که لزوم مدیریت بهتر منابع آبی موجود و رعایت صرفه‌جویی توسط همه مردم را گوشزد می‌کند.
از نظر علمی دلایل کاهش بارندگی‌ها چیست؟
بدون شک یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش بارندگی‌ها، تغییرات اقلیمی و مسئله گرمایش جهانی به دلیل انتشار گاز‌های گلخانه‌ای است. در واقع به دلیل فعالیت‌های انسانی، تعادل بارش‌ها روی کره‌زمین به هم خورده به صورتی که در بعضی مناطق شاهد بارش‌های شدید و سیل آسا و در برخی نقاط دیگر شاهد خشکسالی‌های شدید هستیم. می‌خواهم نظر شما را به نکته جالبی جلب کنم، اگر توجه کنید در حال حاضر تقریباً کلیه استان‌های پر جمعیت و صنعتی کشور دچار خشکسالی شدیدتری نسبت به سایر استان‌ها هستند. این شرایط این نظریه را که آلودگی‌های هوا و ایجاد جزیره‌های حرارتی نقش بسزایی در کاهش بارندگی‌ها دارند، تقویت می‌کند. حتی گاهی مشاهده می‌شود در یک استان خاص میزان بارندگی در اطراف شهر پرجمعیت آن استان از سایر شهر‌های مجاور در همان استان کمتر بوده‌است. یا مشاهداتی وجود دارد که بارش برف در برخی مناطق صنعتی صورت نمی‌پذیرد، در حالی که مناطق مجاور آن پوشیده از برف است. اگر چه اظهارنظر قطعی در این خصوص مستلزم بررسی‌های بیشتر علمی و تخصصی است، اما به نظر می‌رسد این فرضیه صحت داشته باشد. اخیراً پژوهشی توسط مؤسسه کالسروهه آلمان نیز انجام شده‌است که نشان می‌دهد آلودگی‌ها و نانو ذرات حاصل از فعالیت‌های صنعتی می‌توانند الگو‌های طبیعی بارش را تحت‌تأثیر قرار داده و باعث کاهش بارندگی در برخی مناطق‌شده و از طرف دیگر بارش‌های سیل‌آسا را در نقاط دیگر به دنبال داشته‌باشد. همچنین در این پژوهش بیان شده‌است که وجود این ریزآلاینده‌ها می‌تواند پیش بینی سازمان‌های هواشناسی را تحت‌تأثیر قرار دهد و توصیه شده‌است هواشناسان در توسعه مدل‌های دقیق پیش‌بینی وضع هوا به غلظت انواع آلاینده‌ها و نانو ذرات معلق در هوا نیز توجه داشته باشند.
به منظور بارورسازی ابر‌ها امسال چه اقداماتی انجام‌شده و چقدر نتیجه‌بخش بوده‌است؟
کلیه فعالیت‌های مرتبط با تعدیل آب و هوا نظیر بارورسازی ابر‌ها در کشور طبق مقررات جاری صرفاً توسط سازمان توسعه و بهره برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی ذیل وزارت نیرو انجام می‌شود. متأسفانه در سال‌های اخیر هیچ گزارش مستندی از فعالیت‌های انجام‌شده توسط این سازمان منتشر نشده و ابهامات زیادی در این زمینه به‌وجود آورده‌است، به نحوی که این ابهامات منجر به طرح سؤال از سوی نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی از وزیر محترم نیرو گردید. با این حال با توجه به اینکه بخشی از مواد بارورسازی هوایی ابر‌ها توسط شرکت‌های دانش‌بنیان دانشگاه آزاد اسلامی تولید می‌شود، اطلاعات محدودی در این زمینه منتشر شده‌است، ولی در خصوص بارورسازی زمینی ابر‌ها یا سایر روش‌های ادعایی مرتبط با تعدیل آب و هوا هیچ‌گونه اطلاعاتی موثقی وجود ندارد. طبق اطلاعاتی که بنده در دست دارم استان خراسان جنوبی یکی از مناطقی بوده که در سال جاری عملیات بارورسازی ابر‌ها در آن از اواخر آذرماه به صورت هوایی آغاز شده و حداقل به مدت دو ماه ادامه داشته‌است. شاید قضاوت در خصوص میزان موفقیت و تأثیرگذاری این عملیات هنوز زود باشد، ولی نتایج اولیه منتشر‌شده نشانه‌های بسیار امیدوارکنندهای از موفقیت‌آمیز بودن این عملیات آشکار ساخته‌است.
طبق اطلاعات موجود میزان متوسط بارندگی در استان خراسان جنوبی در اواخر آذرماه حدود ۲۴ درصد کمتر از نرمال بوده‌است، در حالی که در پایان دوره دو ماهه این عملیات، میزان بارندگی به حدود ۹ درصد بالاتر از نرمال رسیده‌است. نکته جالب‌تر این است که تاکنون میزان متوسط بارندگی در این استان از آذربایجان شرقی بیشتر بوده‌است. مقایسه بارش متوسط این استان با استان‌های مجاور در این دوره زمانی نیز نکاتی جالب به همراه داشته‌است. در حالی که میزان بارندگی در تمامی استان‌های مجاور خراسان جنوبی نظیر خراسان رضوی، یزد، کرمان و سیستان و بلوچستان حدود ۲۲ تا ۷۰ درصد کمتر از نرمال بوده‌است، میزان بارندگی در خراسان جنوبی به بالاتر از نرمال رسیده‌است. از نظر علمی ارزیابی دقیق نتایج عملیات بارورسازی ابر‌ها در یک منطقه معمولاً نیاز به بررسی در بازه‌های سه تا پنج ساله دارد و نتایج یکساله چندان قابل‌اعتماد نیستند، با این حال نتایج حاصل از عملیات هوایی در این استان در سال جاری فراتر از انتظار بوده‌است و امیدواری‌های زیادی در خصوص امکان استفاده از این فناوری ایجاد کرده‌است. با این حال باید تأکید کنم که فناوری باروری ابر‌ها تنها به عنوان یک ابزار برای کاهش اثرات خشکسالی است و همزمان باید به سایر راهکار‌های دیگر نظیر مدیریت صحیح آب‌های سطحی و ذخیره‌سازی روان آب ها، بهره‌گیری از روش‌های نوین کشاورزی، اصلاح شبکه‌های آبرسانی نیز توجه ویژه داشته‌باشیم.
این کار‌های انجام شده را چقدر کافی می‌دانید و چه کار‌هایی باید انجام شود؟
همانطور که عرض کردم، متأسفانه تاکنون هیچ‌گونه گزارشی از فعالیت‌های دو سال اخیر سازمان توسعه و بهره برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی منتشر نشده‌است، ولی با توجه به شرایط فعلی بارندگی در کشور و همچنین اطلاعاتی که از طریق شرکت‌های فناور و دانش بنیان مرتبط با تعدیل آب و هوا دریافت کرده‌ام باید گفت در سال‌های اخیر کار جدی و منسجمی در زمینه‌های مرتبط با تعدیل آب و هوا نظیر بارورسازی ابر‌ها انجام نشده‌است و فعالیت‌های انجام شده بسیار محدود بوده و شاید بیشتر جنبه تحقیقاتی داشته‌است. به عنوان مثال گزارش‌های رسمی منتشر شده توسط امارات متحده عربی نشان می‌دهد به‌رغم وسعت بسیار کم این کشور، سالانه بیش از ۳۰۰ سورتی پرواز باروری با هواپیما در این کشور انجام می‌شود در حالی که در کشور ما به رغم وسعت بسیار زیاد، تعداد پرواز‌های باروری در کشور بسیار محدود است. علاوه بر این، در کشور امارات ایستگاه‌های متعدد زمینی برای باروری ابر‌ها نیز پیش بینی شده در حالی که در کشور ما در دوسال اخیر از دستگاه‌های فاقد کارایی در عملیات زمینی استفاده شده که این رویه نیاز به بازنگری جدی دارد.
خوشبختانه اخیراً تغییرات مدیریتی امیدوارکنندهای در سازمان مذکور صورت گرفته‌است و مدیریت این سازمان به افراد صاحب‌نظر و با تجربه‌ای سپرده شده‌است که نوید‌بخش اقدامات مؤثری در آینده است، به‌نظر می‌رسد با استقرار تیم مدیریتی جدید که دارای سابقه و تجربه در امور مرتبط با تعدیل آب و هوا می‌باشند، مسیر حرکت این سازمان اصلاح شود و کاستی‌ها و نقص‌های گذشته به نحوی جبران شود. قاعدتاً در آینده نزدیک از پتانسیل دانشگاه‌ها و مراکز علمی و توانایی‌های شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان در زمینه تعدیل آب و هوا استفاده و مباحث این حوزه با جدیت بیشتری دنبال خواهد شد. انتظار می‌رود تعداد و تنوع عملیات‌های بارورسازی زمینی و هوایی افزایش یابد و برخی فناوری ها‌ی نوین که هنوز در مرحله تحقیقات هستند نیز مورد آزمون و ارزیابی قرار گیرند.
هزینه‌های عملیات بارورسازی اکنون چقدر است و آیا به صرفه است؟
برخلاف آنچه در برخی رسانه‌ها یا از زبان افراد ناآگاه منتشر می‌شود، هزینه‌های بارورسازی ابر‌ها در مقایسه با دیگر روش‌های استحصال آب نظیر شیرین‌سازی آب دریا، انتقال بین حوضه‌ای آب، تصفیه فاضلاب یا استحصال آب‌های ژرف دارای کمترین هزینه و بیشترین نسبت سود به هزینه است. مطالعات بین‌المللی نشان داده‌است برای استحصال هر هزار مترمکعب آب با آب‌شیرین‌کن حدود ۲ هزار دلار، از طریق انتقال آب بین‌حوضه‌ای ۴۰۰ دلار، از طریق استخراج آب‌های زیرزمینی ۲۳۰ دلار و از طریق تصفیه فاضلاب ۲۲۰ دلار هزینه صرف می‌شود، در حالی که استحصال این مقدار آب از طریق بارورسازی ابر‌ها فقط ۱۶ دلار هزینه دارد. باید به این نکته نیز توجه داشت که خوشبختانه در کشور ما به دلیل بومی‌سازی فناوری تولید این مواد و همچنین بهره‌گیری از پهپادها، هزینه‌های عملیات بارورسازی هوایی کاهش چشمگیری داشته و صرفه اقتصادی بیشتری نیز پیدا کرده‌است. طبق اعلامیه سازمان هواشناسی، تاکنون بیش از ۵۶ کشور جهان از فناوری باروری ابر‌ها استفاده کرده‌اند و در حال حاضر نیز برنامه‌های متعدد بارورسازی با یدید نقره در ۱۰ ایالت امریکا با هدف افزایش بارندگی یا مقابله با تگرگ در حال انجام است. مطالعات بین‌المللی انجام شده در برخی از کشور‌ها نشان داده‌است حتی افزایش یک درصد در میزان بارندگی‌ها می‌تواند کلیه هزینه‌های عملیات بارورسازی ابر‌ها را تحت پوشش قرار دهد.