به گزارش خبرنگار ایکنا؛ سلسله نشست‌های روانشناسی اسلامی «آرامش روان در پرتو رمضان» شب گذشته ۲۴ اسفندماه میزبان حجت‌الاسلام عبدالوحید داودی، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم با موضوع «قناعت و سخت‌کوشی» در فضای مجازی بود.
داودی در این نشست با اشاره به مفهوم قناعت گفت: مفهوم قناعت از مفاهیم عمیق و ریشه‌دار در فرهنگ ایران است. وقتی به ادبیات فارسی، به ویژه آثار بزرگان مانند سعدی نگاه می‌کنیم، اهمیت این مفهوم آشکار می‌شود. در کتاب‌های گلستان و بوستان، سعدی باب‌هایی را به قناعت اختصاص داده است. در گلستان، باب سوم با عنوان «در فضیلت قناعت» شامل ۲۸ حکایت است و در بوستان نیز باب ششم به همین موضوع پرداخته و ۱۵ حکایت درباره قناعت آورده است. این نشان می‌دهد که قناعت در فرهنگ ما به عنوان یک فضیلت اخلاقی اصیل مورد توجه بوده است.
وی افزود: جالب اینجاست که حتی پیش از اسلام نیز قناعت در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشته است. در متون پهلوی، مانند آنچه سعید عربان بررسی کرده، آمده است: «آز را با خرسندی و خشم را با سروش و نیاز را با قناعت بزنید». این جمله از بزرگمهر، وزیر مشهور انوشیروان، نقل شده است. وقتی از او پرسیدند که بهترین نیکی‌ها چیست، پاسخ داد: «خرسندی بر مال»، یعنی رضایت به آنچه داری. این مفهوم به قناعت در منابع اسلامی بسیار نزدیک است.
داودی ادامه داد: در منابع دینی، قناعت به عنوان عاملی برای سعادت ابدی، آرامش و بی‌نیازی معرفی شده است. در روایات آمده است که هیچ ثروتی بالاتر از قناعت نیست. البته در این نشست قصد ندارم به مفاهیم دینی بپردازم، بلکه می‌خواهم به حوزه روانشناسی وارد شوم تا ببینیم آیا مفهومی مشابه قناعت در روانشناسی امروز وجود دارد یا خیر. در روانشناسی، قناعت به شکلی که در منابع اسلامی مطرح شده، چندان مورد توجه قرار نگرفته است، اما مفاهیم نزدیک به آن وجود دارد. مثلاً در روانشناسی مثبت، فضیلتی به نام «اعتدال» مطرح می‌شود که زیرشاخه‌ای از آن «خودمهارگری» است. این مفهوم به فرد کمک می‌کند تا رفتار‌های خود را کنترل و متناسب با نیاز‌ها و شرایط عمل کند. همچنین، مفهوم «کنترل رفتاری» در روانشناسی امروز بسیار مورد توجه است، به ویژه در حوزه‌هایی مانند اعتیاد و نوروسایکولوژی، که بر توانایی فرد در جهت‌دهی به رفتار‌ها و کنترل تکانش‌ها تأکید می‌شود. مفهوم دیگری که به قناعت نزدیک است، «رضایت» است. رضایت به معنای احساس خشنودی نسبت به داشته‌ها است و در روانشناسی مثبت به عنوان یک صفت اخلاقی مطرح می‌شود. این مفهوم شباهت زیادی به قناعت دارد، زیرا در هر دو، فرد به آنچه دارد، راضی است و به دنبال بیش‌خواهی نیست.
این روانشناس تصریح کرد: یکی از مفاهیم جالب در روانشناسی که به قناعت مرتبط است، نظریه «پارادوکس انتخاب» است که توسط شوارتس مطرح شده است. این نظریه بیان می‌کند که هرچه گزینه‌های بیشتری برای انتخاب داشته باشیم، رضایت ما از انتخاب نهایی کمتر می‌شود. مثلاً اگر در یک فروشگاه با ۵۰ نوع مربا مواجه شویم و یکی را انتخاب کنیم، احتمالاً رضایت کمتری نسبت به زمانی داریم که فقط ۵ نوع مربا داشته باشیم و یکی را انتخاب کنیم. این نظریه نشان می‌دهد که بیش‌خواهی می‌تواند به کاهش رضایت منجر شود، در حالی که قناعت و رضایت به داشته‌ها، آرامش بیشتری به همراه می‌آورد.
تجمل‌گرایی و مصرف‌زدگی
وی ادامه داد: متأسفانه سبک زندگی امروز به سمت تجمل‌گرایی و مصرف‌زدگی پیش رفته است. در گذشته، زندگی قناعتمندانه‌تر بود، اما امروزه مصرف به بخشی از هویت افراد تبدیل شده است. حتی گاهی هویت و فرهنگ افراد براساس میزان مصرف آنها تعریف می‌شود و این مسئله می‌تواند ریشه بسیاری از مشکلات روانی و اجتماعی باشد. در نهایت، قناعت نه تنها یک فضیلت اخلاقی، بلکه یک راهکار برای زندگی آرام‌تر و رضایت‌بخش‌تر است. چه در فرهنگ ایرانی و اسلامی و چه در روانشناسی امروز، این مفهوم می‌تواند به ما کمک کند تا در دنیای پر از انتخاب‌ها و فشار‌های زندگی مدرن، تعادل و آرامش را حفظ کنیم.
داودی در ادامه گفت: نمایش طبقه اقتصادی و مصرف متظاهرانه از ویژگی‌های جامعه امروز است. طبقه مرفه به مصرفی روی آورده که هدفش نشان دادن جایگاه اجتماعی و اقتصادی است. مثلاً امروزه نوع گوشی همراهی که فرد استفاده می‌کند، نشان‌دهنده طبقه اجتماعی اوست. مثلاً سوار شدن به یک ماشین خاص یا زندگی در یک منطقه خاص، همه اینها ابزاری برای نمایش جایگاه اجتماعی هستند. حتی اگر فرد واقعاً در آن طبقه نباشد و با قرض و قسط و مشکلات مالی، خود را به زحمت انداخته باشد تا یک گوشی آیفون ۱۶ یا ۱۷ بخرد، فقط برای این که به دیگران القا کند، متعلق به طبقه ثروتمند است. در حالی که شاید نیاز واقعی او بسیار کمتر از این باشد. مثلاً ممکن است فقط نیاز به برقراری چند تماس، ارسال پیامک یا چک کردن فضای مجازی داشته باشد، اما برای رسیدن به این نیاز‌های ساده، هزینه‌های گزافی متحمل می‌شود. این مصرف متظاهرانه، بیشتر برای نمایش جایگاه اجتماعی است تا رفع نیاز واقعی.
وی تصریح کرد: فشار روانی مصرف‌گرایی، ریشه در ساختار‌های شناختی و مغزی دارد. از نظر شناختی، فرد می‌خواهد طبقه اجتماعی خود را به نمایش بگذارد. از نظر مغزی نیز، مفهوم «مرکز لذت» در مغز نقش مهمی ایفا می‌کند. این منطقه با ترشح دوپامین، لذت‌های مادی را کنترل می‌کند. هرچه فرد بیشتر به این لذت‌ها عادت کند، مغز او بیشتر به دوپامین وابسته می‌شود. این وابستگی حتی در اعتیاد به مواد مخدر یا پورنوگرافی نیز دیده می‌شود. قناعت در مقابل این منطقه لذت قرار می‌گیرد و هدفش کنترل رفتاری فرد است تا از لذت‌های مادی غیرضروری دوری کند. قناعت باعث می‌شود مغز از ترشح دوپامین برای لذت‌های مادی کوتاه‌مدت به سمت شادکامی و سعادت بلندمدت حرکت کند.
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه در دنیای امروز، مغز انسان بیشتر به سمت لذت‌طلبی گرایش دارد، بیان کرد: حتی سندرومی به نام «سندروم ثروت ناگهانی» توسط گلدبارت مطرح شده است. این سندروم شامل نشانه‌هایی مانند حس اجبار به خرید، احتکار و حرص زدن است. مغز فرد را مجبور می‌کند تا بیشتر بخرد، بیشتر مصرف کند و لذت بیشتری کسب کند. این رفتار‌ها می‌توانند به اختلالات روانی تبدیل شوند و زندگی فرد را دچار چالش کنند. البته باید توجه داشت که قناعت به معنای تنبلی یا عدم فعالیت اقتصادی نیست. در منابع اسلامی، قناعت با تلاشگری و سخت‌کوشی منافاتی ندارد. مثلاً امیرالمومنین(ع) بسیار تلاش و برای آبادانی و کسب درآمد فعالیت می‌کرد، اما در مصرف، قناعت پیشه می‌کرد. قناعت در تولید معنا ندارد، بلکه در مصرف است. فرد باید از مصرف بی‌رویه یا خارج از نیاز خود پرهیز کند.
آثار روانی قناعت
وی در پایان به آثار روانی قناعت اشاره و تأکید کرد: آثار قناعت بسیار گسترده است، اما یکی از مهم‌ترین آنها، آرامش روانی است. در روایات اسلامی، رابطه مستقیمی بین قناعت و آرامش روانی وجود دارد. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «آدم حریص از دو خصلت محروم است: قناعت و آسایش.» کسی که قناعت نداشته باشد، آرامش را از دست می‌دهد و همیشه در حال تکاپو و نگرانی است. این نگرانی‌ها می‌توانند ناشی از فشار‌های مصرفی باشند؛ مثلاً نگرانی درباره اینکه امروز چه گوشی جدیدی وارد بازار شده یا چه لباس یا ماشینی مد شده است. این نگرانی‌ها باعث می‌شوند فرد هرگز به آرامش واقعی نرسد، زیرا دنیا هر روز کالای جدیدی به بازار عرضه می‌کند و فرد همیشه در حال تلاش برای رسیدن به آنهاست و قناعت، راهی برای رهایی از این چرخه بی‌پایان است.
انتهای پیام