جوان آنلاین: کمبود آب‌و‌خشکسالی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی است که کشور در حال و آینده با آن روبه‌روست و در بخش کشاورزی به نظر می‌رسد، اگر اقداماتی برای برقراری الگو‌های مناسب کشت، افزایش راندمان آبیاری، کاهش ضایعات پس از برداشت محصول، مدیریت مناسب اراضی و اتخاذ استراتژی مناسب برای مدیریت آب صورت نگیرد. در آینده با مشکل روبه‌رو خواهد شد. آمار‌ها نشان می‌دهند، تا اواسط اسفند حجم آب موجود مخازن ۲۲/۲۶میلیارد مترمکعب ثبت شده که این عدد نسبت به سال قبل که عددی معادل
۲۳/ ۵۴میلیارد مترمکعب بوده ۳۵ درصد کاهش یافته است. همچنین حجم پرشدگی سد‌های کشور نیز تا این تاریخ ۴۳درصد است. بر اساس آخرین گزارش‌ها از وضعیت سد‌های کشور از ابتدای سال آبی تا ۱۱ اسفند، ۱۶سد مهم کشور زیر ۲۰درصد آب دارند.
ایران مدت‌هاست با کاهش منابع آبی و تغییرات اقلیمی دست‌وپنجه نرم می‌کند. اما امسال شرایط پیچیده‌تر از همیشه شده است، میانگین بارندگی کشور ۵۰درصد کمتر از میانگین بلندمدت است و این یعنی منابع آبی که پیش‌تر هم کفاف نیاز‌ها را نمی‌دادند، حالا تحت فشار بیشتری قرار گرفته‌اند. شرایط بحرانی، سیاستگذاران را مجبور کرده بجای تمرکز بر افزایش منابع آب، به بهینه‌سازی مصرف و مدیریت بهتر آن بیندیشند. دیگر نمی‌توان به بارش‌های سالانه و سدسازی‌های سنتی اتکا کرد، بنابراین نگاه‌ها باید به کاهش هدررفت، بازچرخانی و استفاده بهینه از آب در بخش‌های مختلف معطوف شود.
چالش کم‌آبی، خشکسالی و تغییرات اقلیم، ضرورت تغییر الگوی کشت را اجتناب‌ناپذیر کرده است، طرحی که نیازمند جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات منطقه‌ای، آموزش، تأمین نهاده‌ها، تسهیلات ارزان قیمت، همراهی و ترغیب کشاورزان برای مدیریت منابع آب است.
اصلاح الگوی کشت یکی از برنامه‌های راهبردی دولت در بخش کشاورزی است که در کنار الزامات، مشوق‌ها و تأمین به موقع منابع اعتباری، همکاری کشاورزان و البته تشویق آنها را می‌طلبد.
از اهمیت کشاورزی تا کمبود آب
از یک طرف کشاورزی از بخش‌های مهم اقتصادی به شمار می‌آید و سهم بالایی در اشتغالزایی و تأمین امنیت غذایی دارد و از طرف دیگر بیشتر استان‌های ایران با مشکل کم‌آبی و خشکسالی مواجه هستند، پس در چنین شرایطی اصلاح الگوی کشت راهکار مهمی برای حفظ منابع آبی و خاکی، خودکفایی و تأمین امنیت غذایی بوده و می‌تواند ناجی زمین بحران‌زده از کم‌آبی باشد.
به گفته دکتر رضا پورمحمدیان، کارشناس کشاورزی با توجه به اینکه منابع آبی و خاکی رو به کاهش است و استفاده بی‌رویه از آب و خاک موجود، تهدیدی برای آینده و امنیت غذایی به شمار می‌رود، از این رو باید کشاورزان را از کاشت محصولات پر آب‌بر و غیر راهبردی بر حذر داشت و آنها را به کشت محصولات کم آب‌بر، راهبردی و همچنین دارای زنجیره ارزش تشویق کرد.
این کارشناس می‌گوید: «اصلاح الگوی کشت به معنای کاهش وسعت کشت نیست و باید این باور غلط در جامعه اصلاح شود تا بتوان از پشتیبانی مشارکت همگانی برای تحقق این راهبرد کمک گرفت و در حقیقت اصلاح الگوی کشت در بخش کشاورزی، راهکار مؤثر در کاهش مصرف آب و افزایش تولید محصولات کشاورزی با افزایش بهره‌وری در مدیریت مصرف آب است.»
به کارگیری الگوی کشت بهینه
بخش کشاورزی، با مصرف بیش از ۸۰درصد آب کشور، همواره در مرکز بحث‌های مدیریت منابع آبی بوده است. بسیاری معتقدند، کشاورزی سنتی و روش‌های آبیاری ناکارآمد، یکی از دلایل اصلی هدررفت آب در ایران است. اما آیا این بخش تنها مقصر بحران آب است؟
واقعیت این است که کشاورزی ایران نه‌تنها متکی به روش‌های سنتی و پرمصرف است، بلکه اجرای برخی سیاست‌های حمایتی، کشاورزان را به سمت کشت‌های پرآب‌بر سوق داده است. محصولاتی مانند برنج، هندوانه و نیشکر که به منابع عظیم آب نیاز دارند، در مناطقی کشت می‌شوند که با بحران شدید کم‌آبی مواجه‌اند.
تغییر این الگوی کشت، نیازمند اصلاح سیاست‌های کلان، ارائه مشوق‌های مالی به کشاورزان برای استفاده از روش‌های نوین آبیاری و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید است.
وزارت نیرو تأکید دارد که با همکاری وزارت جهاد کشاورزی، باید این بخش را به سمت بهره‌وری بالاتر سوق داد، اما این مسیر به سیاستگذاری‌های قاطع‌تر و اجرای سختگیرانه‌تر نیاز دارد.
طراحی و الگوی کشت بهینه در قالب برنامه‌ای مشخص به‌منظور مدیریت درست ترکیب مکانی گیاهی با توجه به فرصت‌ها و تهدید‌های اکولوژیکی، عوامل تولید، مسائل اقتصادی، عوامل فرهنگی و اجتماعی، تکنولوژی‌های نوین در سال‌های متوالی در بسیاری از کشور‌های جهان به کار گرفته‌شده است و به کمک آن بسیاری از مشکلات تولید محصولات زراعی، باغی و مرتعی نیز مرتفع شده است. تعیین الگوی بهینه کشت از دهه ۵۰ تاکنون در قوانین بسیاری مورد تأکید قرارگرفته، اما به دلایل متعدد از جمله مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاستگذاری متناقض در زمانهای مختلف به طور کامل اجرایی نشده است.
عدم پیشبینی ضمانت اجرایی در راهکار‌ها و قوانین و مقررات مصوب نیز از دیگر عوامل اجرایی نشدن این طرح در سال‌های گذشته به شمار می‌رود. در دولت سیزدهم و طبق قانون بودجه سال ۱۴۰۱ مصوب جلسه علنی ۲۵ اسفند سال ۱۴۰۰مجلس شورای اسلامی و بر اساس بند (ب) تبصـره ۸ این قانون، وزارت جهاد کشاورزی مکلف به ابلاغ الگوی کشت کشور شد.
بدین ترتیب این طرح پس از سال‌ها پژوهش در سال ۱۴۰۱ ازسوی دولت سیزدهم رونمایی و برای سال زراعی به کشاورزان کشور ابلاغ شد، طرحی که به گفته کارشناسان اگر به خوبی اجرا شود، می‌تواند در دوران خشکسالی کمک شایانی به تولید انبوه محصولات کشاورزی کند.
شهره مصلحتی، محقق بخش خاک و آب با اشاره به اینکه بدون شناخت منابع تولید، مدیریت آنها امکان‌پذیر نیست، می‌گوید: «مطالعات خاک‌شناسی مبنای مطالعات تناسب اراضی و در نهایت بهینه‌سازی الگوی کشت محصولات کشاورزی است.»
این محقق با بیان اینکه تناسب اراضی، تعیین قابلیت‌ها و محدودیت‌های اراضی برای کشت یک محصول کشاورزی است، ادامه می‌دهد: «در تناسب اراضی، خاک، اقلیم و ویژگی‌های اراضی در نظر گرفته میشود، گرچه در تعیین الگوی کشت نگاهی همه جانبه به مسائل وجود دارد و علاوه بر پارامتر‌های فوق، مسائل اقتصادی و اجتماعی نیز دارای اهمیت است.»
مصلحتی تأکید می‌کند: «متأسفانه تاکنون اهرم و ضمانت اجرایی در رابطه با مطالعات الگوی کشت وجود ندارد، ولی شاید بتوان با ارائه توصیه‌های فنی زمینه را برای اجرای آن فراهم کرد، کما اینکه این امر نیازمند مشارکت همه دستگاه‌های ذیربط است.»