«قرآن، مدارا و همبستگی انسانی» از مجموعه نشست‌های «بررسی حقوق انسان در قرآن» به همت انجمن «اندیشه و قلم» با سخنرانی «زهرا اخوان صراف» استادیار علوم و معارف قرآن در دانشگاه ادیان و مذاهب قم روز ۲۱ اسفندماه ۱۴۰۳ در خانه موزه شهید بهشتی برگزار شد. در این نشست درباره مفهوم رواداری و مدارا در قرآن و اهمیت آن در ایجاد همبستگی انسانی صحبت شد و آموزه‌های قرآن در خصوص عدالت، برابری، همدردی و احترام متقابل مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه خلاصه‌ای از این سخنرانی ارائه می‌شود.
خطابات قرآن، انسان را به تأمل در مسائل بنیادین دعوت می‌کنند
اخوان صراف معتقد است مدارا یا رواداری به معنای پذیرش و احترام متقابل به فرهنگ‌ها و عقاید متفاوت، بدون جبهه‌گیری است و آزادی بیان و عقیده در ذیل آن تعریف می‌شود.
استادیار علوم و معارف قرآن در توضیح همین مطلب گفت: رواداری و مدارا خود متأثر از رویکرد فرازمانی و فرامکانی قرآن است. قرآن می‌فرماید: امانتی به آسمان‌ها و زمین عرضه شد که کسی نپذیرفت و انسان به واسطه ظلوم و جهول بودن، آن را پذیرفت یا آنکه می‌فرماید: «اگر رحمتی به انسان برسد شکر نمی‌کند و اگر از او دور شود ناسپاس و مأیوس می‌شود.» یا آنکه باز می‌فرماید: «انسان می‌خواهد پیش روی خود را بدَرَد.»
وی بیان داشت: آیاتی که معرفت‌بخشی‌های اساسی درباره آفرینش و قیامت ایجاد می‌کنند، خطابشان به انسان است. خطابات قرآن، مخاطبش انسان و مردم‌اند و آن‌ها را به تأمل در مسائل بنیادین دعوت می‌کنند.
مخاطب قرآن انسان است، فارغ از هر زمان، مکان، نژاد و دین
اخوان صراف بحث خود را با این گفته ادامه داد که در بخش‌های دیگر قرآن نیز توصیه‌ها خطاب به انسان است، فارغ از هر زمان، مکان، نژاد و دین. این توصیه‌ها یا مستقیماً از زبان قرآن است یا از زبان پیامبر(ص).
استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب قم در ادامه افزود: قرآن برتری نژادی را نفی می‌کند که این خود در جهت رواداری است. حتی ادیان را به رسمیت می‌شناسد و دعوت به اشتراکات می‌کند. نمی‌گوید دین و کتاب خود را کنار بگذارید و فقط مرا بپذیرید بلکه می‌فرماید: «اگر می‌خواستیم همه را امت واحده قرار می‌دادیم، اما برای آزمودن انسان، هرکس باید به دین و آیین خود عمل کند و در عین حال، در جهت اشتراکات، خیر و فطرت انسانی گام بردارد.» درواقع همه مردم متعلق به خدا هستند؛ چه پیش از این دین نداشته باشند و چه با حفظ دین خود، این پیام را همراهی کنند.
همبستگی انسانی و اجتماعات بزرگ انسانی، آرزوی دیرینه بشریت است
وی بر این نکته تاکید کرد که همبستگی انسانی و اجتماعات بزرگ انسانی، آرزوی دیرینه بشریت است که در همه ادیان و مذاهب وجود دارد.
اخوان صراف در ادامه توضیح داد: همبستگی، پیوند و وابستگی متقابل میان انسان‌ها، صرف‌نظر از قومیت، فرهنگ و دین است و موجب احترام متقابل می‌شود. هابرماس هم همبستگی انسانی را یک ضرورت اجتماعی می‌داند که تنها در صورت اصلاح نهادهای قدرت محقق می‌شود.
این استاد دانشگاه در خصوص همبستگی در قرآن گفت: قرآن نیز مفهوم برابری همه انسان‌ها را صرف‌نظر از نژاد و قومیت، یادآوری می‌کند و به پیامبر(ص) هشدار می‌دهد که مبادا بین انسان‌ها تفاوتی قائل شود و محرومان را طرد کند. بسیاری از اصحاب برجسته پیامبر(ص) از میان بردگان بودند، درحالی‌که در بسیاری از ادیان، cost و طبقه وجود داشت و حقوق افراد با یکدیگر متفاوت بود.
وی توضیح داد: در آیین هندو و زرتشت، نظام طبقاتی شدیداً رایج بود، یهودیان خود را برتر از دیگران می‌دانستند و کلیسای مسیحی نیز نظام طبقاتی ایجاد کرده بود اما قرآن همه انسان‌ها را برابر می‌داند و آنان را در برابر یکدیگر مسئول می‌شمارد و حق مشارکت در جامعه را برای همگان قائل است؛ هرچند عملکرد جوامع اسلامی همواره مطابق با پیام قرآن نبوده است.
اخوان صراف در ادامه افزود: هابرماس کنش ارتباطی و گفت‌وگوی عقلانی را عامل همبستگی اجتماعی می‌داند. قرآن نیز پیامبر(ص) را به مشورت و نرمی در برخورد با مردم توصیه می‌کند که خود، عامل ایجاد همبستگی است. تأکیدات مکرر قرآن بر تفکر، تعقل و گفت‌وگوی عقلانی نیز در همین راستا قرار دارد.
قرآن عدالت را اساسی‌ترین ارزش معرفی می‌کند
استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب قم عامل دیگر همبستگی را عدالت دانست و اظهار داشت: قرآن عدالت را اساسی‌ترین ارزش معرفی می‌کند و تنها برای حمایت از فقرا، تبعیض مثبت را مجاز می‌شمارد. اندیشمندان مدرن نیز بر این باورند که نابرابری تنها در صورتی موجه است که به نفع فقرا باشد. در قرآن نیز بارها بر زکات، صدقات، انفاق و انفال تأکید شده و درباره حمایت از محرومان، توصیه‌های فراوانی شده است. عنصر افزوده قرآن در این زمینه، مفهوم برادری و هم‌خویشی انسانی است که با یادآوری اصل مشترک انسان‌ها در قالب «بنی‌آدم» به تقویت همبستگی کمک می‌کند.
اخوان صراف نفی فردگرایی افراطی و تأکید بر مسئولیت اجتماعی انسان را یکی دیگر از عوامل ایجاد همبستگی دانست و تصریح کرد: قرآن، خویش‌گرایی جمعی را بر فردگرایی افراطی ترجیح می‌دهد و مردم را به برپایی قسط، که فعلی جمعی و مشارکتی است، دعوت می‌کند. توصیه به تعاون بر نیکی و پرهیز از همکاری در شر و همچنین صبر جمعی، از دیگر آموزه‌های قرآن در این زمینه است.
قرآن و اسلام بارها بر شریک بودن در رنج دیگران تأکید کرده‌اند
وی عامل دیگر همبستگی را همدردی و شریک بودن در رنج دیگران دانست و گفت: این عامل که تعهدی اخلاقی محسوب می‌شود، موجب همبستگی اجتماعی است. قرآن و اسلام بارها بر این امر تأکید کرده‌اند.
استادیار علوم و معارف قرآن یک عامل دیگر را توانمندسازی گروه‌های آسیب‌پذیر و کمک به استقلال و شایستگی آن‌ها دانست و گفت: اولین مؤلفه توانمندسازی، احساس شایستگی است که نمونه آن، اعلام آمادگی حضرت یوسف برای خدمت در دربار مصر است. دومین مؤلفه، استقلال و آزادی انسان در پذیرش دین و رفتار خویش است. (لا اکراه فی الدین) قرآن بارها تأکید کرده که نتیجه تلاش‌های هر فرد، تنها به خود او بازمی‌گردد.(لا تزر وازرة وزر اخری) مؤلفه دیگر، احساس معنا و ارزشمندی است.
سه مرتبه اخلاق کدام است؟
وی با اشاره به اینکه اخلاق سه مرتبه دارد، گفت: عدالت، پایین‌ترین سطح اخلاق است به معنای اینکه به حقوق دیگران تجاوز نکنیم. شفقت مرتبه‌ای بالاتر و به این معناست که از حق خود هم برای دیگران بگذریم. اما در عشق، دیگران همچون خویشاوند خود دیده می‌شوند و اساسا حق من و دیگری وجود ندارد.
اخوان صراف در پایان نشست یادآور شد: پرهیز از تبدیل‌شدن به دیو در برابر دشمنان و تجاوزگران یکی دیگر از آموزه‌های اخلاقی قرآن است. توصیه قرآن به عفو و گذشت از خطای متجاوز، تأکید بر رعایت عدالت حتی در برابر دشمن و سفارش به گذشت در روابط خانوادگی، همگی در این راستا قرار دارند. بهترین نمونه این توصیه‌ها رفتار پیامبر(ص) پس از فتح مکه است که با وجود جنایات فراوان دشمنان اسلام در حق مسلمانان، پیامبر(ص) از آنان درگذشت و این قدرتِ عفو را به نمایش گذاشت.