دوست ایرانگردم با تعجب به من نگاه کرد و مثل اینکه سوال عجیب و غریبی را شنیده باشد، مرا آماج پرسش قرار دارد و گفت: چرا یزد؟ تو مگر تا حالا به این استان نرفتی؟ تو که بیشتر ایران را گشتی واقعا تا حالا به یزد سفر نکردی؟ عجبا من فکر می کردم بیشتر از من یزد را بشناسی، حالا به تو می گویم چرا دوباره به عروس کویر مرکزی ایران سفر می‌کنم.
یزد، دیار مردمی صبور و سازگار با طبیعت خشک، خشن و کم‌آب است؛ سرزمینی که مقنی‌های سخت کوشی از دل زمین، آبی گوارا را استخراج کردند، دیار خشت و گِل و بادگیرهای سر به فلک کشیده، شهر کیک، قطاب، باقلوا و پشمک؛ گنجینه‌ای از هنر، فرهنگ و تمدن ایرانی را در خود دارد که با معماری منحصر به فرد مناطق کویری ایران بناهای مذهبی اسلامی، زیارتگاه‌های زرتشتیان، بافت و خانه‌های ارزشمند تاریخی ثبت جهانی شده، آب انبارها، قنات‌ها و باغ‌های تاریخی و ثبت جهانی شده، بادگیرها و بازارچه‌ها، درختان چند هزار ساله، کویری زیبا و خاطره انگیز و صدها جاذبه دیگر را برای دیدن دارد.
یزد از استان‌های مرکزی ایران است که با تاریخ کهن، معماری بی‌نظیر و جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی خود شناخته می‌شود؛ این استان با دارابودن بافت تاریخی ارزشمند و جاذبه‌های گردشگری، یکی از مهمترین مناطق کشور از نظر تاریخی، فرهنگی و اقتصادی محسوب می‌شود.
یزد در کنار استان‌های فارس و اصفهان به عنوان مثلث طلایی گردشگری ایران مقصد اول گردشگران خارجی و اروپایی بوده به گونه‌ای که استقبال گردشگران خارجی از این شهر تا پنج برابر افزایش داشته و همین امر گردشگری را محور توسعه استان قرار داده است.
میدان امیرچخماق ، زیباترین بنای تاریخی یزد
میدان امیرچخماق یزد که در بافت تاریخی این شهر قرار گرفته است یکی از زیباترین و شاخص‌ترین بناهای تاریخی کشور است که مانند نگینی در میان بافت تاریخی این شهر قرار دارد.
مجموعه امیر چخماق یزد از آثار تاریخی قرن نهم هجری است که در دوره امیر جلال‌الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری در یزد ساخته شده است، ابتدا مسجد جامع نو را در ده یا کوی دهوک سفلی ساختند و پیش روی آن را میدانگاهی وسیعی ساختند، این مسجد و میدانگاه بعدها به مسجد امیر چخماق و میدان امیر چخماق شهرت یافت، حاکم یزد همچنین در گرداگرد میدان، بناهای دیگری مانند آب‌انبار، قنادخانه، بازار، خانقاه، کاروانسرا، حمام، چاه آب سرد و دیگر ابنیه مرتبط با آنها نیز احداث کرد.
در زمان شاه عباس صفوی برخی از این آثار احیاء شد و از جمله چهار سوقی بر روی کاروانسرا ساخته شد و در اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شده‌است، آنچه که مسلم است در آن زمان، این مکان نقش حسینیه نداشته، زیرا ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرده‌است.
این میدان تا پیش از دوره پهلوی مانند برخی دیگر از میدان‌ها گورستان شده بوده و پاره ای از مردم به خاطر حسینیه‌اش، مردگان خود را در آنجا دفن می‌کردند که از سال‌های آغازین سده گذشته از این کار جلوگیری می‌شود و گورها ویران و دوباره میدان می‌شود.
باغ دولت آباد با بلندترین بادگیر جهان
یکی از بناهای تاریخی و منحصر بفرد یزد در مرکز استان یزد باغ ثبت جهانی شده دولت آباد است که به عنوان یکی از زیباترین باغ های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و از مکان‌هایی است که گردشگران بی شماری از داخل و خارج کشور سالانه از این اثر دیدن می‌کنند.
این باغ در سال ۱۱۶۰ هجری قمری ساخته شد و از زیباترین بناهایی است که به دوره افشاریه و زندیه مربوط می شود؛ این اثر تاریخی از قناتی به همین نام مشروب می شود و جریان آب درباغ، استخوان بندی طراحی آن را تشکیل می دهد.
باغ دولت آباد با وسعت ۶.۴ هکتار یکی از بناهای تاریخی و منحصر به فرد یزد است که به عنوان یکی از زیباترین باغ های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
یزد، دیار مردمان صبور و سازگار با کویر خشک، خشن و کم‌آب؛ سرزمین مقنی‌های سخت کوشی که از دل زمین، آب گوارا استخراج کردند، دیار خشت و گِل و بادگیرهای سر به فلک کشیده و شهر کیک، قطاب، باقلوا و پشمک
این باغ زیبا که در محدوده بافت قدیمی شهر یزد و در محله چهار منار قرار گرفته است، یکی از قدیمی‌ترین باغ‌های این شهر محسوب می‌شود، این مکان سرسبز دارای قسمت های بادگیر و هشتی، عمارت حرمخانه، اصطبل و شترخانه، عمارت مستخدمین، عمارت تالار آئینه سر در اصلی، آب انبار دو دهانه و عمارت باغ بهشت آیین است.
باغ دولت آباد در دوران قاجاریه متصل به دروازه چهار منار بوده به همین علت به آن باغ چهار منار نیز گفته می شود، یکی از باغ‌های قدیمی شهر یزد است که بنای آن در سال ۱۱۶۰ توسط محمدتقی خان بافقی ساخته شده و در گذشته محل سکونت حاکم وقت معاصر با شاهرخ میرزا و کریم خان زند بوده است.
این باغ که شهرت جهانی یافته در اقلیم کویری یزد با درختان سرسبز و بلند قامت که در همه جای باغ سر به فلک کشیده با صدای گذر آب و نمایش آب در آبنماها و حوض‌ها ، زیبایی خاصی به شهر یزد بخشیده و در کنار زیبایی هایش، نمونه‌ای شگفت انگیز از معماری خاص مناطق کویری محسوب می‌شود که بلندترین بادگیر خشتی جهان را نیز در خود جای داده است.
باغ زیبا و ارزشمند دولت آباد یزد ۲۲ اسفند ۱۳۴۶ به شماره ۷۷۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مسجد جامع یزد با ۹۰۰ سال قدمت
مسجد جامع یزد با ۹۰۰ سال قدمت، از زیباترین مساجد کشور و دارای بلندترین مناره در جهان است. بنای اولیه آن متعلق به علاءالدوله کالنجار آل‌بویه است، پایه‌های اصلی مسجد را ساسانیان و بنای فعلی آن به لحاظ معماری متعلق به دوره آل بویه، گنبدخانه در دوره ایلخانی و سر در رفیع آن در دوره تیموری بنا شده است.
این اثر ارزشمند تاریخی که حتی برای گردشگران خارجی و غیرمسلمان هم خارق العاده و جذاب است، متشکل از یک ایوان مرتفع، ۲ شبستان، ۲ گرم‌خانه واقع در ضلع های شرقی و غربی شبستان‌ها، گنبدخانه، ۲ پایاب و یک صحن بزرگ به شکل مستطیل است.
۶ ورودی برای داخل شدن به این مسجد بزرگ در نظر گرفته شده که هر کدام در قسمت های مختلف مسجد واقع شده است.
ورودی اصلی در ضلع شرقی مسجد، دارای سردر رفیع، کتبیه های کاشی معرق و ۲ مناره است، این سردر زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه و بر آن تزیینات و کاشی معرق با نفوش گره چینی و اسلیمی کار شده است. بخش اعظم این آثار به مرور زمان تخریب شده بود در تعمیرات هیئت حامیان بازسازی می شود.
ورودی یادشده به یک هشتی (کریاس) با سقف گنبدی گشوده می شود که این فضا را می توان موزه کتبیه ها نامید، چرا که انواع کتبیه های سنگی و کاشی که بر آن وقفنامه و فرامین حکومتی در دوره های مختلف درج شده، منصوب است.
گرم خانه های مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارد، گرم خانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای ۴۸ ستون مستطیل شکل با ازاره های پوشیده از کاشی های ۶ ضلعی و فیروزه‌ای رنگ است.
در ضلع شرقی و غربی این گرم خانه شاه نشین هایی قرار دارد که در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه شده است. این شبستان همچنین دارای طاق های گنبدی سراسری است که در قسمت مرکزی شان نورگیرهایی سنگی هشت ضلعی قرار دارد.
محراب این گرم خانه دارای دهانه گشاد با قوس های پنج و هفت کند و نیز نقوش مهری ظریف و زیبا است.
گرم خانه ضلع شرقی کاملا جدید و احداث هیات حامیان مسجد است، این گرم خانه نیز از نوع ستون دار بوده و محراب جدید آن با کاشی های خشتی و هفت رنگ تزیین یافته است.
درگوشه شمال شرقی صحن محوطه ای به ابعاد ۲.۵ در سه متر با دیوار آجرچینی مشبک که به قرائت خانه موسوم بوده و در سمت قبله آن کتیبه محرابی از کاشی های مسدس آبی رنگ و به تاریخ ۸۹۰ هجری قمری نصب است.
در دوران قاجاریه و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار، عملیات تخریب در سطح گسترده ای برای بازسازی و مرمت این بنای تاریخی صورت گرفت که باعث ایجاد ظاهری کاملا متفاوت از مسجد اولیه شد.
مسجد جامع یزد در ضلع غربی خیابان امام خمینی (ره) و یکی از محله های قدیمی این شهر (شاه ابوالقاسم) قرار دارد.
آتشکده زرتشتیان با آتش ۱۵۰۰ ساله
بنای آتشکده زرتشتیان یزد مشهور به آتش ورهرام (بهرام) در آبان ماه سال ۱۳۱۳هجری شمسی با سرمایه اهدایی انجمن پارسیان هند در زمینی اهدایی با نظارت ارباب جمشید امانت ساخته شد؛ ساختمان اصلی آتشکده ۲ متر بالاتر از سطح زمین و در وسط حیاط بزرگ و مملو از درختان سرو و کاج، ساخته شده است.
در محور ورودی بنا در ضلع جنوبی، حوض گرد بزرگی قرار دارد که نگاره فروهر و سرستون های سنگی عمارت در آن منعکس می شود، اتاق نگهداری آتش مقدس، در وسط ساختمان (دور از تابش خورشید) قرار دارد و اطراف آن اتاق هایی برای نماز و نیایش طراحی شده است. معماری این آتشکده تا حدودی از معماری آتشکده های پارسیان هند تاثیر گرفته است.
بنا به روایتی، آتش موجود در این آتشکده که زرتشتیان آن را «آتش ورهرام» می نامند، حدود ۱۵۰۰ سال پیش از آتشکده «ناهید پارس» (پس از نقل مکان به چندین جای دیگری در استان یزد) به این مکان آورده شد و تاکنون این آتش خاموش نشده است.
در واقع شهرت این بنا به دلیل وجود آتش مقدس ۱۵۰۰ ساله زرتشتیان است که در اتاقی محفوظ درون جامی فلزی نگهداری می شود.
بازدید کنندگان از پشت پنجره می توانند آتش مقدس را نظاره کنند. مسوول نگهداری آتش یکی از موبدان است و آتش را با اضافه کردن قطعه ای چوب در طول شبانه روز روشن نگاه می دارد.
آتشکده زرتشتیان یزد (بهرام) در تاریخ ۲۲ شهریور ۱۳۷۸ به شماره ۲۴۳۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دخمه زرتشتیان یا برج سکوت
دخمه زرتشتیان که با نام‌های برج خاموشان یا برج سکوت نیز شناخته می شود، نوعی آرامگاه ویژه زرتشتیان است که در نزدیکی شهر یزد در منطقه صفاییه بر بلندای کوهی به نام دخمه ساخته شده است.
دخمه زرتشتیان یکی از آثار دین زرتشت در جنوب شرق یزد است که سده‌ها پیش برای تدفین مردگان ساخته شد و امروزه یکی از آثار شاخص زرتشتیان در ایران به شمار می‌رود.
دخمه‌های شهر یزد به‌دلیل قرارگیری در پایتخت مذهبی زرتشتیان و نزدیکی به شهر و سایر بناهای تاریخی، از بازدیدکنندگان بیشتری برخوردار هستند، همین موقعیت ویژه باعث شده است تا این دخمه در سال ۱۳۸۴ هجری شمسی با شماره ۱۲۷۳۹ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شود.
زندان سکندر در قلب بافت تاریخی
زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه یزد یکی از بناهای تاریخی این شهر است که با حدود هشت قرن قدمت، در محله قدیمی فهادان و در مجاورت بقعه ۱۲ امام قرار دارد، این بنای ارزشمند تاریخی ۲۳ اسفند سال ۱۳۴۶ با شماره ۷۷۰ برای مراقبت و حفاظت در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است.
کارشناسان بر این عقیده اند که این بنا در سال ۶۳۱ هجری قمری توسط عارف معروف ضیاءالدین حسین رضی بنیان نهاده و در سال ۷۰۵ هجری قمری توسط پسران او، مجدالدین حسن و شرف الدین علی تکمیل شد.
این بنا که بیشتر به مدرسه شباهت دارد تا زندان، بیش از ۷۰۰ سال پیش محل تدریس بود و نشست های بحث و بررسی بزرگان و علما در این مکان برگزار می شد.
گفته می شود نام زندان اسکندر در نتیجه حضور گروهی از تبعیدیان اسکندر مقدونی به یزد به وجود آمد و عوامل دیگری از جمله ویژگی های اقلیمی، دوردستی و دور افتادگی این شهر از مراکز بزرگ و پر رفت و آمد گذشته بر شهرت آن افزود.
در این بنا از تزئینات کاشی کاری استفاده نشد و تنها خشت در ساخت این بنای ساده و زیبا به کار رفت اما به دلیل مرمت گنبد توسط استاد آخوند خرمی، در این قسمت آجر نیز مشاهده می شود.
ساخت این بنا در ۲مرحله صورت گرفت؛ در مرحله نخست، گنبد خانه قدیمی آن همزمان با حمله مغولان، برای آرامگاه ساخته شد و مدرسه ای در کار نبود و در مرحله دوم حدود ۱۰۰ سال بعد در اوایل قرن هشتم هجری قمری، ساخت یک مدرسه توسط نوه سازنده نخست گنبد، در کنار آن صورت می‌گیرد و سپس درگاهی از مدرسه به گنبدخانه باز می‌شود.
ظاهر این ساختمان از کوچه بسیار ساده با یک در ورودی کوتاه است و تنها قسمت چشمگیر آن گنبد مرتفع ۱۸ متری آن است که بازدیدکنندگان را به درون می‌کشاند.
بافت تاریخی بی‌نظیر
بافت تاریخی یزد دارای ۷۷ محله با قدمت حدود ۲۵۰۰ سال است که در ۱۸ تیرماه سال ۹۶ در سازمان ملی میراث جهانی یعنی یونسکو به ثبت جهانی رسید و یکی از بافت‌های دست نخورده مسکونی در جهان و تاریخ بشر محسوب می شود که همچنان زندگی در این بافت جریان دارد .
بافت تاریخی یزد بسیار وسیع بوده و بیش از ۷۰۰ هکتار را در خود جای داده است؛ کوچه پس کوچه‌های کاهگلی، خانه‌ها و عمارت‌ها و مساجد و اماکن قدیمی و ساباط‌ها و بادگیرها و سایر بناهایی که از جنس خشت ساخته شده‌اند، جزئی از این بافت تاریخی هستند.
این بافت تاریخی در یک موقعیت جغرافیایی بسیار عالی قرار دارد به طوری‌که از هر سمت به یکی از مهم ترین خیابان های یزد منتهی و متصل می‌شود به‌عنوان مثال از سمت جنوب به خیابان کاشانی، از سمت شمال به خیابان دولت‌آباد، از شرق به محله فهادان و از مغرب به خیابان مطهری محدود می‌شود.
در بافت تاریخی یزد بیش از ۱۷۰۰ اثر وجود دارد؛ این بافت دارای ویژگی های بسیار منحصر به فردی است که تا به امروز دوام آورده و همچنان استوار و محکم است.
بافت تاریخی یزد در مرکز این شهر قرار دارد و یک محدوده توریستی به حساب می آید و البته صرفا یک منطقه توریستی نیست و زندگی مسکونی نیز در این محدوده در جریان است.
یکی از اصلی ترین ویژگی های آن این است که تمامی بناهای تاریخی این شهر به صورت کاملا فشرده و متراکم ساخته شده است؛ سبک معماری یزدی ها بسیار جالب است؛ در یزد تمامی کوچه ها به صورت نامنظم ساخته شده‌اند و از طرف دیگر تمامی عمارت‌ها و خانه‌ها نیز در دل یکدیگر و به صورت متصل و بدون هیچ فاصله‌ای قرار دارند.
از دیگر ویژگی های اصلی بافت تاریخی یزد کوچه های باریک و بلند آن است که با دیواره هایی از جنس خشت احاطه شده است.
خانه‌های قدیمی
خانه‌های قدیمی یزد از جمله بناهای ارزشمند یادآور زندگی سنتی مردم این منطقه است که از لحاظ معماری و قدمت اهمیت فراوانی دارند.
تنها در یزد است که هنوز خانه‌های دوران ایلخانی قابل سکونت وجود دارد و از ویژگی‌های مهم این خانه‌ها می‌توان به حیاط مرکزی، تالار، اتاق‌های سه دری، پنج دری، کریاس و فضاهای گوناگون دیگر اشاره کرد که دیوارهای بلند این خانه‌ها و نحوه آرایش و سازماندهی فضاهای گوناگون دور تا دور حیاط و نماسازی زیبا برای این خانه‌ها از ویژگی‌های مهم و منحصر به فرد آنهاست.
قدیمی ترین خانه ثبتی در یزد، خانه ' توانا ' متعلق به دوران ایلخانی است، از دیگر خانه‌های قدیمی می‌توان به خانه محمودی،خانه لاری‌ها، خانه عرب‌زاده، خانه تقدیری، خانه آقازاده ابرکوه و خانه مرتاض اشاره کرد .
آب انبارها
یکی از شاخص ترین نشانه هایی که منظر عمومی شهر یزد را از دیگر شهرهای کشور متمایز می سازد آب انبارهای آن بوده که از عمده ترین مصالح ساخت آن 'دیمه' است که از آهک، خاکستر و ماسه بادی تشکیل شده است.
آب انبارها که معمولا در مرکز محله‌های شهر واقع شده اند از چهار عنصر اصلی خزینه، گنبد، پاشیر و بادگیر تشکیل می‌شوند.
از جمله این آب انبارها می توان به آب انبار ۲۲ بهمن و شاه ولی تفت، آب انبار هفت بادگیری صدوق و آب انبار شش بادگیری یزد اشاره کرد که تنها در شهر یزد آب انبار هفت بادگیری به چشم می خورد .
آب انبار ۶ بادگیر یزد بدلیل داشتن ۶ بادگیر به این نام معروف شده که سه بادگیر آن از ابتدا ساخته شده بود و سه بادگیر دیگر بعدها به آن اضافه شده است که با کمی دقت در شکل بادگیرها تفاوت سه بادگیر قدیمی با دیگر بادگیرهای آن را می‌توان مشاهده کرد.
شش بادگیر آب انبار با توجه به شرایط اقلیمی و جهت باد در این منطقه به شکل هشت وجهی ساخته شده است.
شهر یزد همچنین دارای تنها آب انبار هفت بادگیری جهان با دو مخزن است که در روستای عصرآباد قرار دارد.
میدان وقت‌الساعت
یکی از جاذبه‌های یزد که در بافت تاریخی این شهر قرار دارد، میدان وقت الساعت است که به علت قدمت و ارزش بالایی که دارد در سال ۱۳۸۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این برج تاریخی در دوره حکومتی قاجارها ساخته شده است که با معماری منحصر به فرد مزین شده است و طاق ها و کاشی کاری های و قوس هایی که در قسمت های مختلف به این برج داده شده، بر زیبایی و ابهت آن افزوده است.
بازار خان یزد
بازار خان یزد مانند بسیاری از جاهای دیدنی یزد و آثار تاریخی آن قدمتش به دوران قاجار برمی‌گردد، این بازار بزرگ و پهناور یزد در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده و به تدریج کامل‌تر و بزرگ‌تر شده است، تا جایی‌که امروزه، طولانی‌ترین بازار سنتی یزد به حساب می‌آید.
موسس و بانی آن این بازار «محمدتقی خان بافقی» بود که در سال‌های بعد، وظیفه تکمیل بازار نیز بر عهده نوادگانش بود. محمدتقی خان بافقی، موسس سلسله خوانین و یکی از حکام یزد در زمان قاجار بود که در طول عمر خود آثار دیدنی زیادی در یزد مانند باغ دولت آباد، بازار قیصریه، میدان خان، باغ گلشن و مدرسه خان را به یادگار گذاشته است.
مجموعه خان که شامل بازار خان یزد، حمام خان یزد، مدرسه و میدان خان می‌شود همگی به دست محمدتقی خان بافقی و نوادگان ایشان تأسیس شده و از زیباترین جاهای دیدنی یزد محسوب می‌شوند. همچنین در سال ۱۳۸۲ در تاریخ ۹ اردیبهشت ماه، بازار خان یزد به‌عنوان آثار ملی ایران ثبت شد .
در یزد قدیم، تنها اشراف‌زادگان یا افراد بزرگ شهر که به آنها «خان» می‌گفتند حق ورود به این بازار مجلل در آن زمان را داشتند و طبقه رعیت جامعه نمی‌توانست در این بازار رفت‌وآمد کند یا حتی وارد آن شود. به همین علت که البته از نابرابری اجتماعی جامعه ایرانی نشأت می‌گرفت نام این بازار هم به بازار خان معروف و ماندگار شد.
بازار خان یزد ۲۷۴ متر طول دارد و سقف این بازار نیز ارتفاعش بین چهار متر تا ۶ متر متغیر است که این هم بیشتر به علت تدریجی‌بودن زمان ساخت این بازار قدیمی شهر یزد است.
دیوارها و طاق‌های بازار خان یزد تماما از خشت و گل و آجر و گچ ساخته شده‌اند و استفاده از این مصالح باعث شده که این بازار حتی در گرم‌ترین فصل سال آن هم در شهر یزد، محوطه‌ای خنک و سایه‌گیر داشته باشد.
سوغات یزد
از مهمترین کالاهایی که بعنوان سوغات یزد مطرح است، می‌توان ترمه، سفال، شیرین های سنتی نظیر لوز، باقلوا، قطاب، پشمک و سوهان یزدی را نام برد.
حالا در آستانه سال نو و بهار طبیعت با لهجه شیرین و ریشه‌دار یزدی به شما می‌گوییم "بید یزد، خشونه"، یعنی "بیایید یزد که خیلی لذت می‌برید و حالمان خوب می‌شود"؛ یزدی‌ها به میهمان نوازی شهرت دارند و امسال این استان همچون سال های گذشته در انتظار قدم‌های هموطنان از سراسر ایران عزیز است.