روند نزولی ذخایر آبی طی سه ماه گذشته
بررسی آمارهای منتشرشده نشان می‌دهد که تنها در مدت سه ماه، سطح آب سدهای تهران به میزان قابل‌توجهی کاهش یافته است. در آذرماه امسال، میزان پرشدگی سد کرج ۳۵ درصد، سد لار ۳ درصد، سد لتیان ۳۴ درصد و سد ماملو ۱۴ درصد اعلام شده بود، اما اکنون این ارقام به‌شدت کاهش یافته‌اند. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران نیز ضمن هشدار نسبت به این روند، اعلام کرد که حجم ذخایر آب پنج سد اصلی استان به ۲۷۲ میلیون مترمکعب رسیده که معادل تنها ۱۳ درصد ظرفیت نرمال آنهاست. وی همچنین تأکید کرد که کاهش بارندگی‌های سال جاری در کنار استمرار خشکسالی، موجب شده است که ذخایر آبی سدهای استان تهران به پایین‌ترین سطح خود در تاریخ بهره‌برداری‌شان برسد.
تأثیر خشکسالی بر منابع آبی زیرزمینی
آمارها نشان می‌دهد که از ابتدای سال آبی جاری تاکنون، میزان بارندگی در تهران تنها ۸۸.۳ میلی‌متر بوده که در مقایسه با دوره‌های بلندمدت ۴۵ درصد کاهش داشته است. علاوه بر این، ذخیره برفی در حوضه‌های آبریز سدهای تهران نیز به‌شدت کاهش یافته و این بدان معناست که در فصل گرم سال، روان‌آب ناشی از ذوب برف‌ها نیز کمتر از حد معمول خواهد بود. به گفته مسئولان، منابع آب زیرزمینی نیز دیگر پاسخگوی این بحران نیستند؛ در سال‌های گذشته، ۶۰ درصد از آب مصرفی تهران از منابع سطحی و ۴۰ درصد از منابع زیرزمینی تأمین می‌شد، اما طی دو سال اخیر این نسبت معکوس شده و اکنون ۶۰ درصد آب تهران از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود. این روند فشار مضاعفی بر آبخوان‌ها وارد کرده و موجب افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده است.
افزایش جمعیت تهران و مصرف بی‌رویه آب
یکی دیگر از عوامل مهم در بحران بی‌آبی تهران، افزایش بی‌رویه جمعیت و توسعه ساخت‌وسازها بدون توجه به ظرفیت منابع آبی است. به گفته مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران، در حالی که تهران دیگر توان تأمین آب برای جمعیت بیشتر را ندارد، سالانه ۲ تا ۲.۵ درصد به تعداد مشترکان آب در این شهر اضافه می‌شود. این به معنای افزایش ۲۰ درصدی جمعیت تهران طی یک دهه است، در حالی که هیچ منبع جدیدی برای تأمین آب پیش‌بینی نشده است. آمارها نشان می‌دهد که در ده سال گذشته، تعداد مشترکان متقاضی انشعاب آب در استان تهران ۳۸ درصد افزایش یافته که این مسئله فشار بر منابع آبی را بیش از پیش تشدید کرده است.
وضعیت بحرانی سدهای کشور
مشکل کم‌آبی تنها محدود به تهران نیست؛ سدهای سراسر کشور نیز با بحران خشکسالی و کاهش بی‌سابقه ذخایر آبی مواجه هستند. گزارش‌های اخیر نشان می‌دهد که حجم ذخایر ۱۵ سد کشور از ابتدای مهر تا اوایل دی‌ماه به کمتر از ۲۰ درصد رسیده است. علاوه بر این، میزان ورودی آب به سدهای کشور نسبت به سال گذشته ۵ درصد کاهش یافته و در حال حاضر ۵۷ درصد مخازن سدهای کشور خالی است. این وضعیت در برخی از استان‌ها به مراتب وخیم‌تر است، به‌گونه‌ای که سدهای استان‌های خراسان رضوی، هرمزگان، فارس، کرمان، زنجان و مرکزی در وضعیت بحرانی قرار دارند. برای مثال، سد زاینده‌رود در استان اصفهان تنها ۱۳ درصد ظرفیت خود را پر دارد، سد دوستی در خراسان رضوی ۱۳ درصد، سد پانزده‌خرداد در آذربایجان غربی ۱۰ درصد و سدهای شیمیل و نیان در هرمزگان عملاً خشک شده‌اند.
خطر فرونشست زمین در پی کاهش منابع آبی
بحران کم‌آبی تنها به جیره‌بندی آب و محدودیت‌های مصرفی منجر نخواهد شد، بلکه مهم‌ترین خطر آن، فرونشست زمین است. این پدیده که در اثر برداشت بی‌رویه از ذخایر آب زیرزمینی و کاهش حجم سفره‌های آب رخ می‌دهد، موجب ایجاد شکاف‌های عمیق در زمین و نشست تدریجی سطح آن می‌شود. طبق گزارش‌های رسمی، از مجموع ۶۰۹ دشت کشور، ۴۲۲ دشت در وضعیت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی قرار دارند و ۳۵۹ دشت نیز دچار فرونشست زمین شده‌اند. این مسئله نه تنها امنیت زیرساخت‌ها را به خطر می‌اندازد، بلکه آسیب‌های جدی به محیط زیست و اکوسیستم‌های طبیعی وارد خواهد کرد.
چه باید کرد؟
بحران آب در ایران به یکی از چالش‌های اساسی کشور تبدیل شده و تأمین پایدار منابع آبی به دغدغه‌ای ملی بدل شده است. کاهش بارندگی، تغییرات اقلیمی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی، وضعیت آب را بحرانی‌تر کرده‌اند. در این شرایط، مسئولان و کارشناسان بر لزوم اتخاذ تدابیر فوری و مؤثر تأکید دارند. برخی از مهم‌ترین راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت این بحران عبارتند از:
مدیریت و بهینه‌سازی مصرف آب
بخش کشاورزی، به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور، نیازمند اصلاح الگوی آبیاری و استفاده از روش‌های نوین مانند آبیاری تحت فشار و قطره‌ای است. همچنین تغییر الگوی کشت و استفاده از گیاهان کم‌آب‌بر می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش مصرف داشته باشد.
بهبود سیستم‌های تصفیه و بازچرخانی آب
توسعه فناوری‌های تصفیه و استفاده مجدد از آب در بخش‌های صنعتی، کشاورزی و شهری می‌تواند میزان هدررفت منابع آبی را به حداقل برساند. بازیافت و تصفیه پساب‌ها به تأمین منابع آبی جدید کمک خواهد کرد.
توسعه منابع جدید و انتقال آب
اجرای پروژه‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای و استفاده از روش‌هایی مانند شیرین‌سازی آب دریا برای تأمین آب مناطق کم‌آب، از جمله راهکارهایی است که می‌تواند بحران آب را کاهش دهد. البته این اقدامات نیازمند بررسی دقیق اثرات زیست‌محیطی و اقتصادی هستند.
افزایش آگاهی عمومی و فرهنگ‌سازی
ایجاد تغییر در الگوی مصرف شهروندان از طریق آموزش، تبلیغات و مشوق‌های اقتصادی می‌تواند نقش مهمی در کاهش هدررفت آب داشته باشد. اجرای برنامه‌های آموزشی در مدارس و رسانه‌ها می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر رفتار جامعه بگذارد.
کنترل رشد جمعیت در کلان‌شهرها
تمرکز بیش‌ازحد جمعیت در شهرهای بزرگی مانند تهران، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است. سیاست‌گذاری برای توزیع متوازن جمعیت و کاهش مهاجرت به کلان‌شهرها از جمله راهکارهای مؤثر در مدیریت منابع آب است.
نظارت بر توسعه شهری و ساخت‌وسازها
صدور مجوزهای جدید برای ساخت‌وساز باید بر اساس ظرفیت منابع آبی موجود انجام شود. توسعه شهری بدون در نظر گرفتن میزان آب در دسترس، مشکلات را تشدید خواهد کرد.
∎بحران آب در ایران به نقطه‌ای رسیده که نیازمند اقدامات فوری و راهبردی در سطح ملی است. بدون برنامه‌ریزی صحیح و اجرای سیاست‌های مدیریت آب، کشور در آینده با چالش‌های جدی‌تری روبه‌رو خواهد شد. همکاری میان دولت، مردم و بخش خصوصی می‌تواند راهگشای عبور از این بحران باشد.