به گزارش خبرگزاری ایمنا، نبود یا اندک بودن بارش در یک دوره طولانی خشکسالی نامیده می‌شود که چالش‌هایی همچون به هم خوردن توازن در میزان آب قابل دسترسی، نابودی گیاهان و کاهش عمق آب‌های سطحی و خاک را به دنبال دارد.
آب و هوای ایران به جز نواحی ساحلی شمالی و بخش‌هایی از غرب ایران خشک و نیمه خشک است که نماد آن اقلیم قاره‌ای با تابستان گرم و خشک و زمستان بسیار سرد به ویژه در مناطق داخلی به شمار می‌آید. دما در ایران به جز نواحی ساحلی، با تغییرات بزرگ سالانه حدود ۲۲ تا ۲۶ درجه سانتی‌گراد ثبت شده و دوره بارانی در بیشتر نقاط کشور از آبان تا اردیبهشت است و پس از آن دوره خشک بین اردیبهشت تا مهر با بارش نادر فرا می‌رسد.
میانگین بارندگی سالانه کشور حدود ۲۴۰ میلیمتر و بیشینه آن در دشت‌های ساحلی دریای خزر، دامنه‌های البرز و زاگرس به ترتیب با بیش از ۱۸۰۰ و ۴۸۰ میلیمتر ثبت شده که این میانگین بارش البته در سال‌های اخیر و پس از سال آبی ۱۳۹۸-۱۳۹۹ به کمتر از ۲۰۰ میلیمتر رسیده است.
اقلیم ایران در دهه‌های گذشته بارها دوره‌های خشکسالی را پشت سر گذاشته که تازه‌ترین آنها خشکسالی ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳ است که از سال ۱۳۹۹ آغاز شد و بسیاری از مناطق کشور را درگیر چالش بارش کم و دمای بالا می‌کند. در این شرایط مدیریت مصرف آب از اهمیت دوچندان برخوردار است در حالی که مدیریت ناکارآمد منابع آب، اضافه‌برداشت از آب‌های زیرزمینی، تصفیه آب ضعیف، زیرساخت‌های نامناسب، انتقال آب به مناطق خشک‌تر و گرم شدن زمین بر پیچیدگی بحران آب دامن می‌زنند.
بر اساس برخی برآوردها از ابتدای دهه هشتاد شمسی تا سال ۱۴۰۳ نزدیک به ۴۰۰ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی، سالانه حدود ۱۸ میلیارد متر مکعب در ایران از بین رفته که دلیل اصلی آن خشکسالی و کاهش منابع آب موجود است، همچنین منابع آب تجدیدپذیر از حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب به حدود ۸۰ تا ۸۵ میلیارد متر مکعب رسیده و پیش‌بینی می‌شود که این منابع تا سال ۱۴۲۰ به نصف کاهش پیدا کند.
ایران در فهرست ۱۰ کشور پر ریسک دنیا
رضا شهبازی؛ مدیرکل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با اشاره به قرار گرفتن ایران در کمربند پرفشارهای جهان و رویارویی با مناطق خشک اظهار می‌کند: به برکت تکنوتیک فعال و پوسته ناآرامی که داریم، ناهمواری‌هایی ایجاد شده که ابرهای درگذر را به دام می‌اندازد به همین دلیل اقلیم متنوعی، معادن و ذخایر متنوع و البته خطرهای متنوعی را در کشور داریم.
وی ایران را در شمار ۱۰ کشور پرریسک دنیا معرفی می‌کند و می‌گوید: در این کشور پرخطر همواره مردم به دنبال آب بوده‌اند و زیستگاه‌های ما بر اساس آب شکل گرفته‌اند، در سال ۹۵ ایران کم آب بوده و در ۲۰۲۵ و در چشم‌انداز ۲۰۵۰ ایران کشور کم آب بوده زیرا تا سال ۲۰۵۰ بیش از ۹۵ درصد از آب تجدیدپذیر را مصرف خواهیم کرد و اکنون نیز بیش از ۹۰ درصد آب تجدیدپذیر را مصرف می‌کنیم.
مدیرکل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی درباره سهم کشورها از اقلیم خشک می‌افزاید: دنیای گرم‌تر و خشک‌تر با رخدادهای حدی بیشتر را تجربه می‌کنیم، به این معنا که در مدت یک ساعت ۱۶۰ میلی متر بارندگی رخ می‌دهد و به طور ناگهانی قشم ۲۰۰ میلی متر بارندگی را تجربه می‌کند، در حالی که به‌طور کامل خشک هستیم.
وی با اشاره به اینکه از سال ۱۳۷۷ ایران وارد یک دوره خشکسالی پیوسته شده است، خاطرنشان می‌کند: همه ترازهای آبی در حال افت هستند تا سال ۱۳۸۵ چاه بیشتر حفر کردیم و آب بیشتری برداشت شد، ولی از سال ۸۶ چاه بیشتری حفر شد و آب کمتری برداشت کردیم که آن را با اسم فرونشست و اختلال در چرخه آب گذاشتیم.
بارش کمتر از نرمال در پاییز تا بهار
داده‌های سازمان هواشناسی کشور نشان‌دهنده افت بیش از ۵۰ درصدی بارش‌ها در فصل پاییز و زمستان سال جاری است. سحر تاج‌بخش مسلمان؛ رئیس سازمان هواشناسی کشور با اعلام این خبر اظهار می‌کند: پیش‌بینی‌های بلندمدت نشان می‌دهد که بهار پیش رو نیز احتمال می‌رود بارش‌ها در حد نرمال یا کمتر از نرمال باشد.
وی درباره وضعیت بارش‌ها در کشور تصریح می‌کند: در سال‌های اخیر، به دلیل تغییر اقلیم، الگوهای بارشی از روند گذشته خود خارج شده و بارش‌های یکنواخت و مداوم کمتر شده است، سال گذشته پاییز و نیمه نخست زمستان با کم‌بارشی شدیدی روبه‌رو بودیم، اما در اسفند، فروردین و اردیبهشت بارش‌ها افزایش یافت و این کمبود تا اندازه‌ای جبران شد.
معاون وزیر راه و شهرسازی این الگوی بارشی را مناسب کشاورزی نمی‌داند و توضیح می‌دهد: بارش‌ها باید در پاییز برای رشد محصولات، در زمستان برای ذخیره برف و در بهار برای مراحل بعدی کشاورزی توزیع شوند؛ در سال جاری نیز تاکنون بیش از ۵۰ درصد کاهش بارش داشته‌ایم و پاییز و دو ماه نخست زمستان شرایط مساعدی نداشته‌اند.
وی الگوها را نشان‌دهنده پیش‌روی شرایط به سمت کم‌بارشی بیان می‌کند و می‌گوید: در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن است در ادامه سال بارشی، شاهد بارش‌های نرمال باشیم که می‌تواند تا حدودی منابع آبی را تأمین کند، همچنین میزان بارش برف تا کنون بسیار کمتر از حد معمول بوده و ارتفاعات کشور به‌طور تقریبی خالی از برف هستند که این مسئله می‌تواند تأثیر مستقیمی بر ذخایر آبی در تابستان داشته باشد، زیرا آب پشت سدها از ذوب برف‌های زمستانی تأمین می‌شود.
تاج‌بخش با اشاره به پیش‌بینی‌های بلندمدت ادامه می‌دهد: بهار سال جاری نیز احتمال می‌رود که بارش‌ها در حد نرمال یا کمتر از نرمال خواهد بود البته تغییرات ناگهانی همچون آنچه سال گذشته رخ داد، در مدل‌های بلندمدت قابل پیش‌بینی نیست اما بر اساس داده‌های موجود، بیشتر سدهای کشور در شرایط نامناسبی قرار دارند. تنها استانی که بارش بالای نرمال داشته، مازندران است و استان‌های دیگر با کاهش بارش روبه‌رو هستند، به همین دلیل، حجم آب پشت سدها به‌مراتب کمتر از میزان مورد انتظار است.
کم آبی در اوج فصل بارش
پدرام جدی، کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: از ابتدای سال زراعی جاری که از مهر هر سال تا شهریور سال بعد را شامل می‌شود تاکنون بارش ضعیف بوده است و بیشتر استان‌ها شرایط نامناسبی را پشت سر گذاشته‌اند، البته در فصل زمستان مقداری بارش‌ها بهبود پیدا کرد با وجود این هنوز چالش کمبود آب در بسیاری از مناطق برقرار است.
وی وضعیت برخی استان‌ها از جمله تهران و البرز را نامناسب می‌داند و می‌افزاید: بارش‌های ابتدای فصل زراعی تاکنون نتوانسته منابع آبی پشت سدها را تا اندازه مطلوب بالا بیاورد، به علاوه بخشی از این منابع کم کم از طریق آب شدن برف تأمین خواهد شد و میزان دیگری نیز وارد سفره‌های زیرزمینی می‌شود که اثرگذاری آن روی ذخیره سدها در مدت زمانی طولانی‌تری انجام خواهد شد.
کارشناس محیط‌زیست خاطرنشان می‌کند: منابع برخی استان‌های شمالی از جمله گیلان همچنین مناطق شمال غربی به دلیل بارش‌های مناسب در وضعیت بهتری قرار دارند اما بسیاری از استان‌ها با میانگین بارش‌های سالانه فاصله دارند و باید منتظر بارش‌های بهار به ویژه فروردین باشیم تا بتواند بخشی از نیاز آبی کشور را تأمین کند.
شرایط دشوار در فصل تابستان
وی با اشاره به شرایط دشوار منابع آب در فصل گرما ادامه می‌دهد: به طور کلی انتظار می‌رود در تابستان با شرایط دشواری روبه‌رو باشیم و نباید به میزان بارش برف در هفته‌های اخیر برای جبران کمبود بارش توجه کنیم.
جدی درباره امکان استفاده از این نزولات توضیح می‌دهد: در چرخه طبیعی اکوسیستم بخشی از این بارش‌ها شامل برف و باران تبخیر شده و به عنوان رطوبت در فضا باقی خواهد ماند، دسته دیگری از رطوبت حاصل از تبخیر نیز با جابه‌جایی توده‌های هوایی به مناطق دیگر رفته و تبدیل به ابر و مه یا کارکردهای دیگر می‌شود.
وی می‌گوید: بخشی از نزولات جذب زمین شده و سفره‌های زیرزمینی را تغذیه می‌کند دسته دیگر نیز به صورت روان‌آب وارد تالاب‌ها و استخرهای مصنوعی کوچک مقیاس یا سدهای بزرگ خواهد شد.
این کارشناس محیط‌زیست با تاکید بر اهمیت بحران منابع آب یادآور می‌شود: نباید تصور کرد که چون سطح گسترده‌ای از کشور در هفته‌های اخیر سفیدپوش بوده، نیاز آبی برطرف شده و در فصل گرما با مشکل روبه‌رو نخواهیم بود زیرا این موضوع سطحی نگری و بر خلاف واقعیت است.
وی درباره تأثیر بحران آب بر بخش کشاورزی می‌گوید: به هر آماری توجه کنیم نشان می‌دهد که مصرف آب در حوزه کشاورزی زیاد است، کسب و کار بیش از ۱۳ میلیون نفر از جمعیت کشور مستقیم و غیرمستقیم مربوط به حوزه کشاورزی است، بنابراین مصرف آب آن زیاد است و به طور حتم بخش کشاورزی در فصل گرما به ویژه در استان‌های درگیر کم بارشی با چالش مشهود روبه‌رو می‌شوند.
نخستین و بدترین گزینه روی میز
جدی با اشاره به تأثیر کاهش بارش بر افت ذخایر زیرزمینی و افزایش فشار برداشت از این منابع ادامه می‌دهد: نخستین راهکار برای کشاورزان و حتی مسئولان استفاده بیشتر از چاه‌های آب یا کف‌شکنی و عمیق‌تر شدن چاه‌های موجود است تا بتوانند آب بیشتری برداشت کنند.
وی درباره تأثیر تغییر اقلیم بر تشدید خشکسالی یادآور می‌شود: واقعیت این است که اکوسیستم کشور ما همواره درگیر خشکسالی بوده و این شرایط جزو ویژگی‌های ذاتی ایران است، زیرا در کمربند گرم و خشک دنیا قرار گرفته دارد با وجود این در دهه‌های گذشته سال‌های ترسالی و خشکسالی تکرار شده ولی در مجموع می‌توان گفت ۳۰ سال اخیر ورودی کشور همواره از بارش و آب ورودی از مرزها کاهشی بوده است.
کارشناس محیط‌زیست آخرین ترسالی در دهه اخیر را مربوط به سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۸ معرفی می‌کند و می‌گوید: با وجود بارش‌هایی که این دوره در خوزستان، گلستان، جنوب شرق ایران، هرمزگان، جنوب کرمان و بلوچستان صورت گرفت، سال‌ها است که میزان بارش‌ها و ورودی منابع آب کاهشی بوده به همین دلیل نباید چشم به خشکی یا ترسالی بدوزیم بلکه لازم است که با سیاست‌گذاری و استفاده از فناوری‌های نوین از برخورد سطحی با این مسئله دور شویم.
وی درباره راهکارهای مدیریت منابع آب در وضعیت کنونی توضیح می‌دهد: باید بخشی از توان خود را در حوزه کاهش مصرف متمرکز کنیم زیرا در سال‌های گذشته هرگاه که موضوع صرفه‌جویی مطرح شده ذهن مسئولان و مردم به سمت کاهش میزان مصرف آب در بخش شرب می‌رود در حالی که بخش زیادی از مصرف در حوزه صنعت و کشاورزی و خدمات است ولی کمتر درباره آن صحبت به میان می‌آید یا برنامه‌ریزی انجام می‌شود.
جدی با اشاره به تلاش بسیاری از صنایع و مجموعه‌های تولیدی برای بازچرخانی آب اظهار می‌کند: لازم است که سرمایه‌گذاری بیشتری در این حوزه صورت گیرد تا بیشتر واحدها و شهرک‌های صنعتی از مجموعه‌های بازچرخانی آب یا در اصطلاح تصفیه‌خانه برخوردار باشند و در مرحله بعد پساب شهرها و کارخانه‌ها برای آبیاری فضای سبز و حتی کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد.
به گزارش ایمنا، باتوجه به واقع شدن کشور در کمربند خشک کره زمین، در زمینه فناوری‌های استحصال و بهره برداری از آب ضرورت دارد سطح دانش و فناوری بومی کشور بسیار فراتر از سایر کشورهای دیگری که پرآب‌تر هستند باشد و از محققین و دانشجویان و اندیشمندان برای تمرکز روی ابداع روش‌های ابتکاری در زمینه آب، خشکسالی، فرسایش خاک و محیط زیست در سطح گسترده استفاده شود.