در این مطلب از الف به معرفی کاخ نیاوران، آدرس آن، ساعات بازدید و بهای بلیط می‌پردازیم. در ایام تعطیلات عید نوروز بازدید از این موزه را از دست ندهید.

 

تاریخچه کاخ نیاوران

در گذشته منطقه نیاوران در شمیرانات تهران بسیار کوچک‌تر از امروز بود و بافت شهری نداشت. در حقیقت شمیران و مناطق اطراف آن خارج از تهران و روستایی بودند. به‌دلیل نزدیکی به کوه و آب و هوای عالی در این محدوده از شمال تهران، فتحعلی شاه دستور داد تا باغ و عمارتی برای ییلاق در تابستان در این محدوده برایش بسازند.

در آن زمان اطراف محدوده امروزی نیاوران روستایی بود. معروف‌ترین روستا در آن ناحیه روستای «گرده وی» نام داشت و نیزاری وسیع در همسایگی این روستا قرار گرفته بود. به دستور فتحعلی شاه در محل نیزارها باغ و کاخ ییلاقی را ساختند. به همین دلیل باغ ییلاقی فتحعلی شاه با نام «نی آوران» شناخته می‌شد که به مرور زمان، به «نیاوران» تبدیل شد.

پس از فتحعلی شاه، دیگر پادشاهان قاجار نیز در باغ نیاوران کاخ‌های اختصاصی خود را بر پا کردند. محمد شاه قاجار بنایی کوچک در باغ نیاوران ساخت و به‌دنبال آن ناصرالدین شاه قاجار دستور به ساخت عمارتی داد که نام آن را کاخ صاحبقرانیه گذاشت. آخرین عمارت ساخته شده در این باغ در زمان قاجاریه، کوشک احمد شاهی بود.

تا زمان محمد رضا شاه پهلوی باغ نیاوران و کاخ‌های آن تغییر قابل‌توجهی نکرده بودند؛ اما در سال ۱۳۳۷، به دستور محمد رضا شاه پهلوی کاخ فتحعلی شاه قاجار را ویران کردند و کاخ نیاوران امروزی را ساختند. در ابتدا ساختمان اختصاصی کاخ نیاوران به‌منظور پذیرایی از مهمانان خارجی طراحی شده بود؛ اما پس از اتمام ساخت، محل سکونت خانواده محمد رضا پهلوی شد. کاخ نیاوران در سال ۱۳۴۶ به بهره‌برداری رسید.

امروزه فضای باغ نیاوران را کاخ اختصاصی نیاوران، کاخ صاحب‌قرانیه و موزه حوض‌خانه، کوشک احمد شاهی، موزه جهان‌نما، کتابخانه اختصاصی، موزه خودروهای اختصاصی و باغ کتیبه‌ها تشکیل می‌دهند.

پس از انقلاب در سال ۱۳۶۰ نگهداری از کاخ و مجموعه نیاوران به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سپرده شد و به مرور زمان کاربری کاخ‌های این مجموعه به موزه تغییر کرد. برای اولین بار در سال ۱۳۶۵ از کاخ نیاوران با عنوان کاخ-موزه رونمایی و با گذشت زمان، امکان بازدید از قسمت‌های مختلف مجموعه نیاوران برای عموم مردم مهیا شد. بازدید از موزه جهان‌نما در سال ۱۳۷۶، کاخ صاحب‌قرانیه و موزه حوض‌خانه در سال ۱۳۷۷، کوشک احمد شاهی در سال ۱۳۷۹، کتابخانه سلطنتی در سال ۱۳۸۳ و موزه خودروهای اختصاصی در سال ۱۳۹۱ آزاد شد.

از دی ماه سال ۱۳۸۲ تا ۶ سال بعد، کاخ نیاوران به‌منظور مرمت و بازسازی تعطیل شد و در این مدت نقاشی بنا، گچبری‌ها، آینه‌کاری‌ها، سیستم تهویه هوا، سقف متحرک، آسانسور، کفپوش‌ها، مبلمان، پرده و اشیای تزیینی مرمت شدند و سیستم دوربین مدار بسته نیز در این عمارت راه‌اندازی شد. اسفند ماه سال ۱۳۸۸، کاخ نیاوران بازگشایی شد و در معرض دید عموم قرار گرفت.

 

دسترسی به کاخ نیاوران

این کاخ در قسمت جنوبی خیابان باهنر و دارآباد قرار دارد. دسترسی به این باغ از طریق خیابان باهنر (نیاوران) صورت می‌گیرد. میدان و پارک نیاوران نیز در قسمت جنوبی کاخ نیاوران قرار گرفته‌اند.

برای رسیدن به مجموعه نیاوران باید به اتوبان صدر بروید و از خروجی کامرانیه به‌سمت نیاوران ادامه دهید. با رسیدن به خیابان باهنر و ادامه مسیر در جهت شرق به میدان نیاوران خواهید رسید. کاخ نیاوران در شمال این میدان در امتداد مسیر خیابان باهنر، قرار دارد. دسترسی دیگر به کاخ نیاوران از طریق بزرگراه امام علی است. در این مسیر می‌توانید در جهت جنوب به شمال بزرگراه امام علی به خروجی اتوبان ارتش (غرب) وارد شوید، در ادامه به خیابان موحد دانش خواهید رسید. سپس در انتهای خیابان موحد دانش وارد خیابان پاسداران شوید و در جهت شمال خیابان مسیرتان را ادامه دهید تا به میدان نیاوران برسید.

 

طراحی کاخ نیاوران

طراحی معماری بنای کاخ نیاوران توسط محسن فروغی، استاد معماری و رئیس وقت دانشگاه هنرهای زیبای دانشگاه تهران انجام شده است. گچبری کاخ نیاوران را استاد عبداللهی و آینه‌کاری‌ها را استاد علی اصغر انجام داده‌اند. در نمای کاخ نیاوران کاشی‌کاری‌هایی به چشم می‌خورند که اثر دست ابراهیم کاظم پور است.

در طراحی و ساخت کاخ نیاوران، معماری سنتی ایرانی و مدرن اروپایی به هم آمیخته‌اند. این کاخ تنها بنای سلطنتی با سقف بازشو است.

 

موزه‌ها

موزه کوشک احمدشاهی

این عمارت در اواخر دوره قاجار، جهت اقامتگاه ییلاقی احمدشاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر 800 مترمربع در دو طبقه با سقف شیروانی بنا گردید.

از ویژگی های عمده این بنا، تزئینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح های متنوع به رنگ نخودی است.

چنانکه از تاریخ دوران پهلوی بر می آید عمارت مذکور در دوران رضا خان (پهلوی اول) جهت اقامت ولیعهدش (محمدرضا پهلوی) و همسر نخستین وی ملکه فوزیه سامان یافته و از آن هنگام در مقاطعی از زمان توسط این خاندان مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین در دوره کوتاهی به صورت دفتر کار محمدرضا پهلوی، عملکرد اداری می یابد که با تجهیز و بازپیرایی کاخ صاحبقرانیه به عنوان دفتر اصلی پهلوی دوم، کوشک احمدشاهی مدتی به عنوان دفتر کار آجودانی مورد استفاده قرار گرفت.

عمارت کوشک احمدشاهی در دوره پهلوی دوم مجدد مرمت شد و تغییراتی در آن صورت گرفت، مبلمان و تزئینات داخلی آن به طور کامل تعویض شد تا به عنوان محل اقامت رضا پهلوی (فرزند محمدرضا پهلوی) مورد استفاده قرار گیرد.

طبقه همکف این عمارت از یک سرسرا تشکیل شده و حوضی از جنس مرمر در وسط آن واقع گردیده و اطراف آن را شش اتاق و دو راهرو احاطه کرده است.

طبقه دوم این عمارت نیز از یک سالن مرکزی و ایوان سرتاسری چهار طرفه تشکیل شده است. در چهار طرف سالن مرکزی که به عنوان اتاق موسیقی استفاده می شد، قفسه های چوبی ویترین دار نصب شده است. دورتادور ایوان را 6 ستون با مقطع مربع قطور با نمای آجری بدنه و 26 ستون مدور با نمای گچی فرا گرفته است. (این طبقه از عمارت به دلیل نداشتن مسیر تردد مناسب و راهروهای بسیار باریک قابلیت بازدید ندارد)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سرویس بهداشتی و آشپزخانه کوشک، تغییر کاربری پیدا کرد و به محل برگزاری نمایشگاه های دوره ای اختصاص یافت و سپس از سال 1379 ه.ش با رعایت موازین موزه آرایی مورد بازدید عموم قرار گرفت. این عمارت پس از یک دوره دیگر تعمیرات تأسیساتی در سال 1384 بازگشایی شد.

کاخ موزه صاحبقرانیه

ناصرالدين شاه در سال 1267ه.ق (1230-1229 ه.ش) حاج عليخان حاجب الدوله را مأمور ساخت عمارت صاحبقرانيه یا جهان نما در باغ نياوران كرد. از آنجا كه پس از نخستين قرن پادشاهي ناصرالدين شاه (در آن زمان هر سي سال يك قرن محسوب مي شد)، اين محل تجديد عمارت كلي يافته بود، به دستور شاه «صاحبقرانيه» ناميده شد. در زمان مظفرالدين شاه و احمدشاه حرمسراي كاخ محدودتر شد. با سقوط قاجاريان و بر سركار آمدن رضاخان، صاحبقرانيه مدتي به دست فراموشي سپرده شد.

رضاخان در آغاز، به ساخت و ساز کاخ های متعدد در سعدآباد پرداخت. با این حال در سال1318 به هنگام ازدواج محمدرضا پهلوی با فوزیه (همسر اول او و خواهر ملک فاروق پادشاه وقت مصر)، تصمیم گرفت این کاخ را برای پذیرایی از میهمانان خود آماده سازد. در این سال بخشی از دیوار میان دیوانخانه و حرمسرا که به دستور مظفرالدین شاه کشیده شده بود و چندین دستگاه عمارت دور کاخ، تخریب شد. مبلمان کاخ عوض شد و تعدادی از گرانبهاترین فرش های کاخ گلستان به این مکان انتقال یافت. برای تزئین دیوارها، کاغذ مخصوص به اروپا سفارش داده شد و برای انتخاب پارچه پرده ها و مبل ها از یک طراح خارجی استفاده شد. هشت ماه تمام، شب و روز، گروهی مهندس و نجار و نقاش به کار مشغول بودند و برای سفره خانه صاحبقرانیه، سرویس ویژه سفارش داده شد ولی به دلیل سردی هوا، جشن عروسی در این عمارت برگزار نشد.

عمارت صاحبقرانیه دارای دو طبقه است که طبقه فوقانی از سال 1346 تا 1357 ه.ش پس از تغییرات کلی به عنوان دفترکار محمدرضا پهلوی مورد استفاده قرار گرفت و شامل بخش ها و اتاق های مختلف همچون اتاق اسناد، اتاق مذاکرات نظامی، تالار آینه، اتاق مذاکرات خصوصی، اتاق انتظار سفرا و استـراحتگاه نیمروزی می باشد و طبقه زیرین با نام حوضخانه، دارای بخش های دیدنی همچون تالار حوضخـانه، کـرسی خـانه، چایخـانه و مجموعه ای از آثار هنری هنـرمندان نامی ایران است. حوضخانه به لحاظ معماری و تزئیناتی چون گچبری ها، ارسی های فاخر و آثار موجود در آن، بعد از تالار آینه یا جهان نما از زیباترین بخش های این کاخ است.

پس از انقلاب اسلامی، کلیه اموال کاخ توسط کارشناسان صورت برداری و کل بنا از سال 1374 استحکام بخشی، مرمت و بازسازی شد. گچبری ها، آینه کاری ها، اُرسی ها، درها و... توسط هنرمندان و استادکاران، جانی تازه گرفت و برخی از نفیس ترین قالی ها مرمت شد. با استفاده از چند اتاق اداری و خدماتی، برخی از اسناد و مدارک تاریخی مرتبط با دوره قاجار و پهلوی -با رعایت موازین موزه آرایی- تلاش شد تا سیر کوتاهی از تاریخ و هنر این دو دوره در صاحبقرانیه، به نمایش گذاشته شود. این عمارت از سال 1377 ه.ش به عنوان موزه مورد بازدید عموم قرار گرفت.

دو تابلوی بزرگ شاهزادگان قاجاری بر دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارد. در اتاق اول عکس هایی از صاحبقرانیه زمان ناصرالدین شاه و در اتاق بعدی، فرمان مشروطیت (اصل این فرمان در تاریخ 14 جمادی الاخر 1324 هـ.ق در کاخ صاحبقرانیه امضاء شد)، اسناد این دوره و تصاویری از شخصیت های دوران مشروطیت دیده می شود. بعد از اتاق مذاکرات نظامی، تالار جهان نما یا تالار آیینه قرار دارد. آیینه کاری های ظریف با گچبری های هنرمندانه و ارسی های چشم نواز، به عظمت این بنا افزوده است. در شاه نشین شمالی این تالار، میز کار محمدرضا پهلوی قرار دارد.

دیوارهای شاه نشین جنوبی را سلاح های کوچک سرد و گرم از دوران زند و قاجار آذین کرده و چند قالی نفیس ایرانی کار هنرمندان تبریزی و کارگاه های عمواغلی و ارجمند کرمان کف تالار را پوشانده است. چند گلدان از کارخانه های میسن آلمان و سور فرانسه در این تالار دیده می شود. بعد از تالار جهان نما، اتاق مذاکرات خصوصی، خوابگاه نیمروزی و ... قرار دارد.

مجموعه ای از عکس های سران کشورهای خارجی و نیز آثار اهدایی به دربار و مدال ها و نشان ها در اتاق های این بخش به نمایش گذاشته شده است. در سرسرای ضلع شرقی این طبقه، مجسمه ونوس از سنگ مرمر، بازدیدکننده را بدرقه می کند. کلیه مبلمان صاحبقرانیه به سفارش و دستور فرح دیبا از فرانسه خریداری شد. لوسترها ساخت کشور چکسلواکی و کارخانه باکارای فرانسه و ظرف ها ساخت کارخانة رزنتال آلمان است.

حوضخانه

طبقه زیرین کاح صاحبقرانیه، حوضخانه نام دارد. در اتاق های این کاخ انواع بافته های قاجاری، آثار لاکی شامل جعبه ها، جلدها، قلمدان ها و آثار خوشنویسی، نگارگری و سوخت از هنرمندان نامی ایران به نمایش گذاشته شده است.

کرسی خانه با گچبری ها و کتیبه نگاری های چهار طرف دیوار و تابلوی یوسف و زلیخا، یکی از دیدنی ترین بخش های صاحبقرانیه است.

حوضخانه به لحاظ معماری و تزئیناتی چون گچبری ها، ارسی های فاخر و آثار موجود در آن، بعد از تالار جهان نما از زیباترین بخش های کاخ است. حوض، در وسط بنا قرار دارد و اطراف آن را مبلمان فراگرفته است. یک جار کریستال و چند تابلوی نقاشی، از جمله تابلوی حوضخانه صاحبقرانیه اثر استاد کمال الملک در این فضا به چشم می خورد.

در ازاره دیوار شاه نشین شمالی، مجلس شیخ صنعان (روایت عطار) بر روی سنگ نقر شده است.

در قسمت بار و چایخانه انواع وسایل پذیرایی و انبوه ظرف های شیشه ای و کریستال، ساخت کشورهای آلمان، روسیه، چکسلواکی سابق، و ایران دیده می شود. سقف های چوبی منقوش این بخش، متعلق به قرن 12 هـ.ق بوده و از شیراز آورده شده است.

کاخ موزه صاحبقرانیه در حال حاضر به منظور انجام مطالعات آسیب شناسی و عملیات مقاوم سازی بنا، تعطیل می باشد.

باغ موزه کتیبه‌ها

باغ موزه کتیبه ها در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران با همکاری پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به صورت یک نمایشگاه دائمی از میراث مکتوب پیشینیان مان پذیرایی گردشگران است.

در این نمایشگاه دائمی تعداد 43 مولاژ از کتیبه های صخره ای شامل دوره تاریخی مادها به خط و زبان اوراتی، آشوری و آرامی متعلق به مناطق اهر و سراب، دوره تاریخی پارتی و ساسانی به خط و زبان های فارسی باستان، آکدی، عیلامی و آرامی تا اواخر دوره ساسانی و به خط شکسته پهلوی به چشم می خورد. از جمله این کتیبه ها می توان به کتیبه های شاپور و اردشیر در نقش رستم، کتیبه شاپور یکم در نقش رجب، کتیبه کرتیر در نقش رجب و ... اشاره کرد.

این نمایشگاه واقع در محوطه شرقی مجموعه نیاوران در اردیبهشت ماه 1387 افتتاح شد و در معرض بازدید علاقه مندان قرار گرفته است. 

هدف اصلی از ساخت، طراحی و اجرای باغ موزه کتیبه ها در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران استفاده بهتر برای دانشجویان و محققان بود که بتوانند با خطوط تاریخی و مسائل مختلف آشنا شوند.

در باغ کتیبه‌های این مجموعه صخره‌هایی با نقوش مختلف دیده می‌شود. نقوش انسان‌هایی در حال شکار با کمند، انسان‌هایی در حال آیین رقص و همین‌طور نمادهایی مخصوص که با علائم خطی و سطحی خود بسیار زیبا و خاص هستند.

خطوطی که در این دوره زمانی دیده می‌شود در مقایسه با خطوط سطری قدمت بیش از 2300 پیش از میلاد را شامل می‌شود. خطوطی که بر روی ظروف عیلامی دیده می‌شود. قدیمی‌ترین خط میخی اکدی در باغ کتیبه‌ها دیده می‌شود که با نقش برجسته آئوبانینی بسیار مشهور است و مربوط به قوم لوایی در سال 2000 پیش از میلاد است.

بخش دیگری از تاریخچه باغ کتیبه‌های مجموعه نیاوران مربوط به دوره ماد است. البته در این منطقه هیچ نوع خط مادی یافت نشده است و نمونه‌های موجود در باغ کتیبه‌ها مربوط به دوره اورارتوها و آشوری‌ها است به طوری که شامل چندین کتیبه می‌شود.

تاریخچه کتیبه‌های هخامنشی در باغ کتیبه‌ها مربوط به سال‌های 331 الی 539 است که از 5 خط آرامی، پارسی باستان، اکدی، عیلامی و هیروگلیف مصری تشکیل شده است. همین‌طور دو مولاژ از کتیبه‌های هخامنشی در این بخش دیده می‌شود که مربوط به دوره داریوش و خشایار شاه در الوند همدان است.

اولین بخش تاریخی مربوط به باغ کتیبه‌ها در خصوص گروه مادها است که به خط و زبان اوراتی نوشته شده است و همین‌طور دوره آشوری و مناطق اهر و سراب را شامل می‌شود. دوره دوم تاریخی مربوط به پارتی‌ها و ساسانی‌ها بوده و مربوط به خط و زبان‌های پارسی باستان است و شامل خط میخی و سومری می‌شود و هماهنگی‌های لازم را شامل شده است.

دوره سوم تاریخ مربوط به دوره عیلامی و آرامی و همین‌طور اواخر دوره ساسانی است و به خط شکسته پهلوی ارزیابی شده است.

بازدید از کتیبه‌های زیبا در فضای سرسبز و دلنشین مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران بسیار دل‌انگیز و سودمند است.

موزه خودروهای اختصاصی

ساخت موزه خودروهاي اختصاصي با هدف ساماندهي بخشي از آثار موجود در مخازن مجموعه، بهينه سازي سيستم حفاظت و نگهداري اين آثار، قرارگيري خودروها در معرض ديد عموم، ايجاد ارتباط نسل جوان با پيوندهاي فرهنگي تاريخي، گسترش فضاهاي موزه اي مجموعه و ايجاد امکان جذب مخاطب بيشتر در فروردين سال 1391 به فوريت در دستور کار قرار گرفت و با تلاش شبانه روزي مسئولان مربوطه و کارشناسان در تيرماه همان سال به صورت رسمي به   بهره برداري رسيد.

اين موزه -که قبلاً از ساختمان آن به عنوان گاراژ خودروها استفاده مي شده- در يک طبقه با فضاي 200 مترمربع آثاري از قبيل خودروهاي اختصاصي خاندان پهلوي، موتورسيکلت هاي کوچک متعلق به فرزندان پهلوي و ماکت هاي خودرو را در خود جاي داده است.

موزه خودروهاي اختصاصي کاخ نياوران يک موزه تخصصي اتومبيل نيست، بلکه رويکرد موزه بر حفاظت و معرفي آثار از منظر شناخت اوليه و روايت تاريخي مجموعه است.

آثار شاخص

* رولزرويس فانتوم 1966

* رولزرويس فانتوم 1977

* موتور هوندا 90 ATC

* موتور هوندا 50

* موتور CHIBI

* Lady Motor

موزه جهان نما

این موزه با چهار سالن در طبقه همکف و یک سالن در زیرزمین بخش غربی کاخ صاحبقرانیه قرار دارد و در دهه پنجاه خورشیدی جهت نمایش آثار اهدایی به خاندان پهلوی دوم و یا خریداری شده توسط آن ها آماده شد و نام قدیمی تالار بزرگ و آینه کاری شده کاخ صاحبقرانیه یعنی "جهان نما" بر آن نهاده شد.

در این موزه، آثاری از فرهنگ و تمدن های مختلف جهان از جمله تمدن مصر باستان، سفالینه های فرهنگ و تمدن منطقه آند، سردیس های سنگی بودا از سده دوم میلادی، در کنار ظروف سفالینی از مناطق باستانی ایران متعلق به هزاره دوم ق.م نگهداری می شود.

همچنین آثار هنری ارزشمندی از هنرمندان صاحب سبک ایرانی همچون پرویز تناولی، سهراب سپهری، فرامرز پیلارام، بهمن محصص و ... در کنار آثار هنرمندان مطرح قرن بیستم میلادی چون پیکاسو، دالی، رنوار، گوگن و ... که در تاریخ هنر مدرن جهان تأثیری ژرف به جای گذاشته اند، در زیر یک سقف کنار هم گردآوری شده است.

به واقع در این فضای کوچک، جهانی به نمـایش در آمده است و به وضـوح می توان سیر تکامل و تحول قریحه و احساس بشری را در این موزه به نظاره ایستاد و خویشتن خود را که در بازتابی از ویترین های شفاف جهان نما به ذهن تماشاگر متبادر می شود، باز شناخت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی موزه جهان نما، در سال 1376ه.ش جهت بازدید عموم علاقه مندان به تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی بازگشایی گردید.

موزه کتابخانه اختصاصی نیاوران

کتابخانه اختصاصی نیاوران در حدود سال 1355ه.ش در قسمت شمال شرقی مجموعه نیاوران در محیطی نسبتاً دنج و همجوار با محل سکونت خاندان پهلوی در دو طبقه و یک زیرزمین با زیربنای تقریبی 770 مترمربع احداث شد و به عنوان کتابخانه اختصاصی فرح پهلوی مورد استفاده قرار گرفت. طراحی سازه و ساخت کتابخانه توسط مهندس عبدالعزیز فرمانفرماییان که از بنیانگذاران نظام مهندسی جدید در ایران بود انجام گرفت و پس از اتمام سازه، دکوراسیون داخلی بنا، به طراح و هنرمند آمریکایی چارلز سویگنی (Charles sevigny) از طراحان مطرح آن زمان سپرده شد. سویگنی در طراحی داخلی کتابخانه با تلفیقی از فضا و پلان ایرانی (به فرم چهار ایوانی) و الهام از صفحات آینه گون (آینه هایی با تنالیته های تیره) و انعکاس نور در این بخش ها، ترکیبی هوشمندانه از شیشه، آینه و برنز ایجاد نموده که نشان دهنده ویژگی های متمایزی از دکوراسیون داخلی کتابخانه می باشد.

از آنجایی که فضای مورد بحث جهت استفاده شخصی و خصوصی در نظر گرفته شده، لذا از استانداردهای موجود کتابخانه ای به دور است. همچنین وجود پیانو و لوازم صوتی در این مجموعه حکایت از استفاده فضا به عنوان اتاق موسیقی را می نمایاند. آثار هنری شاخص از جمله مبلمان، مجسمه ها، تابلوهای نقاشی که در چیدمان  داخلی به کار گرفته شده اند باعث گردیده که فضا بیشتر جنبه موزه ای خود را القاء کند. از عناصر شاخص تزئینی – کاربردی کتابخانه ترکیب حجمی بزرگی شامل 4356 استوانه شفاف است که روشنایی سقف کتابخانه را توسط انعکاس 120 لامپ فلورسنتی که در پشت آن تعبیه شده تأمین می نماید.

آثار حجمی و تابلوهای نقاشی از هنرمندان ایرانی و خارجی از جمله پرویز تناولی، مسعود عربشاهی، بهمن محصص، منوچهر یکتایی، محمد مدبر، سزار بالداچینی، دیه گو جاکومتی، آرنولدو پومودورو و پیرآرماندو فرناندز (آرمان) فضای داخلی را مزین نموده است.

مجموعه کتب چاپی موجود در کتابخانه اختصاصی بالغ بر 23000 جلد و حدود 16000 عنوان است که مشتمل بر آثار فارسی: تألیفات فرهنگی، ادبی، اجتماعی، گزارش و آمار و همچنین آثار خارجی شامل: دایره المعارف ها، دوره های تخصصی هنر، باستان شناسی و منابع تمدن و هنر ملل می باشد. در این میان سه رشته کتاب های مربوط به تاریخ ایران، ادبیات فرانسه و هنر نقاشی از غنای بیشتری برخوردار است. چاپ های اول بسیاری از سفرنامه های بنام و معتبر خارجیان به آسیا و ایران در این کتابخانه موجود است. مجموعه نسبتاً کامل انتشارات دانشگاه تهران و بنیاد فرهنگ ایران با صحافی به رنگ آبی سلطنتی، آثار بسیار معتبر از نقاشان معروف دنیا به ویژه نقاشان قرن بیستم میلادی با چاپ، کاغذ و صحافی نفیس در میان مجموعه به چشم می خورد. وجود مجموعه های کاملی از آثار تعدادی از نویسندگان فرانسوی قرن 18 و 19 میلادی که در زمان حیات خود آنها به چاپ رسیده، بر ارزش های مجموعه افزوده است.    

یکی از ویژگی های منحصر بفرد این کتابخانه که سبب تمایز آن از سایر کتابخانه ها شده است و آن را مبدل به فضای موزه ای نموده است، وجود کتب اهدایی از سران کشورها و نویسندگان نامی است. از جمله این افراد می توان به پروین اعتصامی، علی نقی وزیری، منوچهر آتشی، جان اف کندی، والت دیزنی، جواهر لعل نهرو، رولف بنی، رومن گیرشمن و امضاء بسیاری از افراد سرشناس دیگر اشاره کرد.

از دیگر آثار موجود در این کتابخانه می توان به مجموعه های خطی و از جمله کاتبان این نسخ می توان به میرعلی هروی، احمد نیریزی، وصال شیرازی، زین العابدین حسنی، محمد اصفهانی و محمد تقی مشهدی اشاره کرد.

از بخش های دیگر کتابخانه کلکسیون آثار هنری است که مجموعه ای بیش از 350 تابلوی نقاشی را شامل می شود. از جمله هنرمندانی که آثارشان در این کلکسیون دیده می شود می توان به جعفر روحبخش، منصوره حسینی، ناصر اویسی، ابوالقاسم سعیدی، محمود فرشچیان، سالوادور دالی، خوان میرو، اندی وارهول و آلن بایاش اشاره نمود که نشان دهنده بخشی از تاریخ هنر معاصر به ویژه جریانهای نوگرایی هنر ایران در دهه سی و چهل خورشیدی می باشد. بسیاری از کتاب های چاپی این کتابخانه به خاطر صحافی های هنرمندانه و نفیس و نحوه بسته بندی می توانند مثل یک شیء هنری مجذوب کننده باشند. کتاب هایی که در جعبه های چرمی منقش، چوبی معرق کاری شده، فلزکاری شده، منبت مرصع و غیره قرار دارند از این قبیل هستند.

از نظر قطع، کوچکترین کتاب این مجموعه، قرآنی به قطع 8×5 سانتی متر و بزرگترین آن اطلسی به زبان لاتین و در قطع 82×57 سانتی متر است.

قدیمی ترین کتاب در مجموعه غیرفارسی در مورد تاریخ قوم یهود نوشته JOSEPHUS FLAVIUS در سال 1609 میلادی به زبان لاتین در پاریس چاپ شده است و در مجموعه کتاب های فارسی، قدیمی ترین کتاب، دیوان حافظ به شرح محمد سودی پژوهشگر و مترجم شهیر کشور بوسنی است که در سال 1252ه.ش (1873 میلادی) در لایپزیک آلمان منتشر شده و به ناصرالدین شاه قاجار اهدا شده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ساماندهی کتب چاپی کتابخانه اختصاصی در سال 1381 توسط یک تیم متخصص به طور کامل شناسایی و طبقه بندی گردید. فهرست نویسی انجام شده به روش LC مطابق با استانداردهای کتابخانه کنگره آمریکا انجام یافته است. شایان ذکر است که در بدو تأسیس کتابخانه، کتب موجود توسط کتابداری که در این واحد فعالیت داشته به روش دیویی در حال انجام بوده است که پس از پیروزی انقلاب ادامه کار متوقف شد.

عملیات فهرست نویسی به مدت دو سال شامل فهرست نویسی، لیبل گذاری، انتفال اطلاعات به نرم افزار اطلاعاتی رایانه ای در دو پایگاه فارسی و لاتین با قابلیت های جستجو و تهیه برگه دان دستی بر اساس عناوین کتاب انجـام گردید. این کتـابخـانه به عنوان موزه در سال 1383ه.ش جهت بازدید عموم علاقه مندان به تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی بازگشایی گردید.

کاخ موزه اختصاصی نیاوران

عملیات احداث این بنا در سال 1337ه.ش با طراحی ایرانی آغاز گردید. معمار طراح کاخ، مهندس محسن فروغی و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا «شرکت مهندسین مشاور عبدالعزیز فرمانفرماییان و همکاران» و سازنده بنا «شرکت ماپ» بود.

در ابتدا این کاخ را به عنوان محلی برای پذیرایی سلطنتی و اقامت میهمانان عالی رتبه دربار طراحی نمودند اما در حین عملیات اجرایی با اعمال تغییراتی در کاربری، به محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده او اختصاص یافت. احداث این کاخ در نهایت با وقفه ­ای که در ساخت آن پیش آمد در سال 1346 ه.­ش تمام شد و مورد بهره برداری قرار گرفت و تا واپسین ساعات خروج خانواده پهلوی از کشور محل اصلی سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده وی بود.

طرح چهار ضلعی کاخ و فضاسازی معماري داخلي آن الهام گرفته از معماري ايرانی با بهره گيري از فن آوري مدرن و تزئينات آن، تلفيقي از هنر پيش از اسلام و پس از اسلام است. گچبري توسط استاد عبداللهی، آينه کاری توسط استاد علي اصغر و کاشيکاري نماي خارجي توسط استاد ابراهيم کاظم پور و ايليا انجام شده است.

یکی از شاخصه های معماری این کاخ، سقف باز شونده آلومینیومی آن است که با موتور الکترومکانیکی باز شده و نور مورد نظر سرسرای اصلی کاخ را تأمین می نمود. همچنین تلفیق معماری مدرن و کلاسیک ایرانی، خصوصاً معماری دوران هخامنشی و استفاده از سنگ های تیشه ای نظیر پاسارگاد و تخت جمشید در نما و طرح ایوان داخلی و استفاده از کاشیکاری در بخش هایی از نمای بیرونی و آیینه کاری و گچکاری های زیبا در فضاهای داخلی کاخ، زیبایی منحصر بفردی به این بنا داده است.

مبلمان و دکوراسيون داخلی تلفیقی از طراحی مدرن و کلاسیک می باشد، مبلمان داخلي توسط "شرکت مرسیه" فرانسوی و "کنول" آمریکایی طراحي و اجرا گشته و پارچه های دیوارکوب در اتاق ها جلوه خاصی به این فضاها می دهد.

طبقه همکف شامل سرسرای بزرگي است که اتاق های پذيرايی، غذاخوری، سالن سينما و اتاق نشیمن در اطراف آن قرار گرفته است. در طبقه دوم اتاق های خواب محمدرضا و فرح پهلوی، اتاق آرایش و رختکن فرح و اتاق های فرزندان و  ندیمه هایشان قرار دارد. همچنین در نیم طبقه، دفتر کار فرح پهلوی و اتاق های لیلا قرار گرفته است.

مجموعه ای گرانبها از تابلوهای نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی، گوبلن ها، فرش های نفیس ایرانی و ظروف چینی و کریستال کارخانه های سِور فرانسه، رُزِنتال آلمان و ... زینت بخش فضاهای داخلی این بنا می باشد.

کاخ اختصاصی نیاوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برای نخستین بار به عنوان موزه در سال 1365 ه.ش جهت بازدید عموم علاقه مندان به تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی بازگشایی گردید.

این کاخ موزه در دی ماه 1382 با هدف مرمت و بهسازی تعطیل شد و به مدت 6 سال عملیات مرمت شامل نقاشی بنا، مرمت گچبری ها و آینه کاری ها، ایجاد سیستم هواساز، تعویض سیستم­های برق و کابل ها، تعمیر پوشش بام و عایق کاری و راه­اندازی مجدد سقف متحرک، آسانسور، تعمیر سنگفرش و پارکت کف فضاهای مختلف، تجهیز مخزن و ایجاد سیستم حفاظت الکترونیک (دوربین مداربسته) با حفظ اصالت بنا انجام شد. مرمت مبلمان، پرده­ها و دیوارکوب های پارچه ای و مرمت تعداد زیادی از اشیاء با رعایت اصول مرمتی و مطالعات کارشناسی در خصوص آثار از دیگر اقدامات انجام گرفته می­باشد. در نهایت مجدداً این کاخ موزه جهت بازدید عموم علاقمندان به تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی در اسفند 1388 مجدداً بازگشایی گردید.