به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، زیست‌فناوری (بیوتکنولوژی) یکی از صنایع راهبردی و پرپتانسیل در جهان است که می‌تواند تأثیر بسزایی در توسعه اقتصادی، سلامت و خودکفایی دارویی کشور‌ها داشته باشد. در ایران نیز طی سال‌های اخیر، شرکت‌های دانش‌بنیان متعددی در این حوزه فعالیت خود را آغاز کرده‌اند. اما آیا فناوران ایرانی با حمایت‌های لازم رو‌به‌رو هستند؟ چالش‌های اصلی این صنعت چیست؟ و چه فرصت‌هایی برای رشد آن در کشور وجود دارد؟
برای بررسی این مسائل با "مرتضی جعفرآقایی" یکی از فعالان حوزه زیست‌فناوری گفت‌و‌گو کرده‌ایم. او برنده اولین جایزه "ایران بایو" است. این فناور بیش از ۱۴ سال در صنعت بیوفارما فعالیت داشته و تجربه مدیریت در شرکت‌هایی مطرح مانند آریوژن فارمد، آترا زیست آرای، بایا و پرسیس‌ژن را در کارنامه خود دارد.
از آریوژن تا آترا زیست آرای و بایا؛ نگاهی به مسیر حرفه‌ای این فعال فناور
جعفرآقایی فارغ‌التحصیل مقطع دکتری در رشته بیوشیمی و کارشناسی ارشد بیوتکنولوژی است. او کار خود را در شرکت آریوژن فارمد به‌عنوان مدیر تولید آغاز کرد و سپس برای چهار سال، مدیر شتاب‌دهنده پرسیس‌ژن شد. در این مدت، تیم‌های مختلفی را در مسیر توسعه فناوری‌های زیستی هدایت کرد.
جعفرآقایی همچنین استارتاپی در حوزه محصولات کازمتیک و درمانی با نام هیوازیست راه‌اندازی کرد که محصول کلیدی آن، سرم bFGF برای کمک به درمان بیماران مبتلا به ویتیلیگو (پیسی) است. پس از عرضه این محصول به بازار، شرکت آترا زیست آرای پیشنهاد همکاری ارائه داد و جعفرآقایی به این شرکت پیوست و سهام‌دار آن شد. در حال حاضر وی با حفظ سمت، مدیرعامل استارتاپ بایا است که بر توسعه آنالوگ‌های انسولین متمرکز است؛ صنعتی که در ایران با وابستگی شدید به واردات و چالش‌های تولیدی متعددی رو‌به‌رو است.
دانش‌بنیان شدن بایا و ورود به صنعت انسولین
استارتاپ بایا در سال ۱۴۰۱ به‌عنوان یک شرکت دانش‌بنیان ثبت شد و توانست هشت نوع مختلف از انسولین را با فرمولاسیون‌های متنوع توسعه دهد. این محصولات در مقیاس ۳۰۰ لیتری به مرحله پایلوت تولید رسیده‌اند، اما برای ورود به تولید صنعتی، به سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌ها نیاز دارند.
جعفرآقایی تأکید می‌کند که تاکنون ماده اولیه انسولین در ایران تولید نشده و تمام نیاز کشور از طریق واردات تأمین می‌شود. او می‌گوید: "هدف ما این است که نه‌تنها ماده نهایی بلکه ماده اولیه انسولین را نیز در داخل کشور تولید کنیم تا وابستگی ایران به واردات این محصول استراتژیک کاهش یابد. "
چالش‌های تجاری‌سازی انسولین در ایران
این فناور می‌گوید: تولید صنعتی انسولین به مقیاس بالایی نیاز دارد؛ بنابراین اگر زیرساخت‌های لازم تأمین نشود، تولید آن توجیه اقتصادی نخواهد داشت. او تصریح می‌کند: "انسولین جزو محصولاتی است که اگر در مقیاس بالا تولید نشود، توجیه اقتصادی ندارد. ما به دنبال تأمین تسهیلات لازم برای راه‌اندازی سایت تولیدی هستیم. ساختمان‌سازی و تأسیسات آن انجام شده، اما هنوز تجهیزات مورد نیاز تأمین نشده است. "
مزایای تولید داخلی انسولین
جعفرآقایی درباره اهمیت تولید داخلی انسولین می‌گوید: "در حال حاضر، قیمت انسولین داخلی به دلیل تولید در داخل کشور کاهش خواهد یافت، اما اگر ماده اولیه آن نیز در داخل کشور ساخته شود، می‌توان قیمت این دارو را تا ۵۰ درصد ارزان‌تر از نمونه‌های وارداتی کاهش داد و از خروج میلیون‌ها دلار ارز جلوگیری کرد. "
او همچنین به محدودیت‌های واردات انسولین در شرایط تحریم اشاره می‌کند و می‌گوید: "اگر تحریم‌ها شدیدتر شوند، ممکن است در تأمین انسولین موردنیاز بیماران کشور دچار بحران شویم. بنابراین، تولید داخلی این دارو یک ضرورت است، نه یک انتخاب. "
توسعه هیالورونیک اسید تزریقی؛ گامی به‌سوی خودکفایی در محصولات کازمتیک و درمانی
یکی دیگر از حوزه‌های فعالیت جعفرآقایی، توسعه پودر هیالورونیک اسید تزریقی است که ماده اولیه فیلرها، مزوتراپی‌ها و مزوژل‌ها در حوزه زیبایی و همچنین تزریقات داخل زانو و چشم محسوب می‌شود.
مدیر تکنیکال و تولید شرکت آترا زیست آرای در خصوص اهمیت اقتصادی این محصول می‌گوید: "میزان مصرف سالانه این ماده در ایران بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم است و قیمت هر کیلوگرم آن حدود یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان است؛ این یعنی ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد تومان ارز هر سال از کشور خارج می‌شود. "
جعفرآقایی تأکید می‌کند که با تولید داخلی این ماده، می‌توان ضمن کاهش هزینه‌های درمانی و زیبایی، از خروج حجم قابل‌توجهی از ارز جلوگیری کرد. "تولید داخلی این ماده می‌تواند نقش مهمی در کاهش وابستگی کشور به واردات داشته باشد. "
ویژگی‌های خاص این محصول شامل توانایی جذب آب تا هزار برابر حجم خود است که باعث حفظ رطوبت پوست و افزایش حجم بافت‌ها در محصولات زیبایی می‌شود.
پیچیدگی‌های تولید هیالورونیک اسید
این فناور در توضیح فرایند تولید هیالورونیک اسید می‌گوید: "این ماده قبلاً از منابع طبیعی مانند تاج خروس و پوسته تخم‌مرغ استخراج می‌شد، اما تولید در مقیاس صنعتی نیازمند بیوتکنولوژی و استفاده از سویه‌های میکروبی در فرآیند تخمیر است. تولید این محصول در مقیاس صنعتی بسیار پیچیده است و تاکنون در ایران انجام نشده بود. بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آن، شرکت‌های آمریکایی، اروپایی، دو شرکت چینی و یک شرکت ژاپنی هستند. "
جعفر آقایی تاکید می‌کند:" محصول تولیدی در ایران از نظر کیفیت هیچ تفاوتی با نمونه‌های خارجی ندارد و سازمان غذا و دارو نیز آن را تأیید کرده است. "
مشکلات فناوران و چالش‌های اکوسیستم نوآوری
جعفرآقایی با اشاره به وضعیت کسب‌وکار‌های فناورانه در ایران، تحریم‌ها، مشکلات اقتصادی و عدم حمایت کافی از فناوران را از چالش‌های اساسی می‌داند.
او در ادامه به چالش‌های اساسی فناوران و استارتاپ‌های زیستی در ایران اشاره وچالش‌های پیش رو را چنین بر می‌شمارد:
الف: مشکل تأمین مواد اولیه و تجهیزات: بسیاری از دستگاه‌ها و مواد موردنیاز در صنعت زیست‌فناوری وارداتی هستند و به دلیل تحریم‌ها و نوسانات ارزی، تأمین آنها دشوار است.
ب: موانع تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان: بسیاری از محصولات زیستی حتی پس از تولید موفق، به دلیل بروکراسی پیچیده و مشکلات بوروکراتیک به سختی وارد بازار می‌شوند.
ج: دسترسی نداشتن فناوران به حمایت‌های مالی واقعی: سرمایه‌گذاران عمدتاً به‌دنبال سود‌های سریع هستند. همچنین بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان با کمبود سرمایه مواجه‌اند.
د: رانت و نابرابری در حمایت‌های دولتی: برخی شرکت‌ها که فناوری واقعی ندارند، به منابع مالی و حمایت‌های گسترده دسترسی دارند، در حالی که فناوران واقعی نادیده گرفته می‌شوند.
رانت و نابرابری در حمایت‌های دولتی
به گفته جعفرآقایی، یکی دیگر از مشکلات عمده، رانت و تبعیض در تخصیص حمایت‌های دولتی است. او می‌گوید:"مشکل اصلی ما نبود حمایت نیست، بلکه رانت و تبعیض در ارائه حمایت‌هاست. برخی شرکت‌ها بدون داشتن تکنولوژی واقعی، به منابع مالی و حمایت‌های گسترده دسترسی دارند؛ در حالی که فناوران واقعی با مشکلات متعددی رو‌به‌رو هستند. این تبعیض منجر به سرخوردگی فناوران شده و در بسیاری از موارد باعث مهاجرت آنها می‌شود. "
سهم پایین فناوران در شرکت‌های دانش‌بنیان
جعفرآقایی یکی دیگر از مشکلات مهم را سهم ناچیز فناوران در کسب‌وکار‌های دانش‌بنیان می‌داند و می‌گوید: "در ایران، فناوران معمولاً پس از چند سال فعالیت و توسعه فناوری، سرانجام یک تا دو درصد از سهام شرکت را در اختیار دارند، در حالی که در کشور‌های دیگر این رقم معمولاً بیش از ۲۰ درصد است. این روند باعث دلسردی متخصصان شده و مانع از رشد پایدار اکوسیستم فناوری کشور می‌شود. "
راهکار‌ها و پیشنهادات برای بهبود زیست‌بوم فناوری ایران
این فناور معتقد است که برای حل این مشکلات، دولت نیازی به ارائه حمایت‌های مالی مستقیم ندارد؛ بلکه باید فضای کسب‌وکار را شفاف و رقابتی کند. "تنها کاری که دولت باید انجام دهد این است که فضای رقابتی و عادلانه برای شرکت‌های دانش‌بنیان ایجاد کند. اگر فساد و رانت از بین برود و قوانینی وضع شود که حقوق فناوران حفظ شود، بسیاری از مشکلات حل خواهند شد. "
به گفته او، در کشور‌های پیشرفته، فناوران سهم قابل‌توجهی در شرکت‌های دانش‌بنیان دارند، اما در ایران، سرمایه‌گذاران معمولاً سهم بزرگی از شرکت را در اختیار می‌گیرند و فناوران در نهایت سود کمی از تلاش‌های خود دریافت می‌کنند.
پیشنهاد‌های جعفر آقایی عبارتند از:
۱- حذف رانت و ایجاد شرایط برابر برای همه شرکت‌های دانش‌بنیان.
۲- اصلاح قوانین مالکیت فکری تا فناوران سهم بیشتری از دستاورد‌های خود داشته باشند.
۳- ایجاد مکانیزم‌های تسهیل صادرات برای شرکت‌های زیست‌فناوری.
۴- سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های تولید زیست‌دارو‌ها به‌جای واردات مداوم.
آینده روشنی برای فناوری‌های زیستی در ایران وجود دارد؟
با وجود تمامی چالش‌ها، جعفرآقایی همچنان به آینده امیدوار است. به گفته او، اگر زیرساخت‌های لازم برای تولید داخلی فراهم شود و حمایت‌های دولتی به درستی اجرا شود، صنعت زیست‌فناوری ایران می‌تواند جایگاه مهمی در منطقه و حتی در سطح بین‌المللی داشته باشد.
با ورود محصولات نوآورانه‌ای مانند انسولین تولید داخل و هیالورونیک اسید تزریقی ایرانی به بازار، احتمال کاهش وابستگی کشور به واردات دارو‌های گران‌قیمت و صرفه‌جویی ارزی قابل‌توجهی وجود دارد. اما تحقق این اهداف، مستلزم اصلاح سیاست‌های حمایتی، مقابله با فساد و ایجاد فضای مناسب برای رشد شرکت‌های دانش‌بنیان است.