یوسف فراهانی: در حالی که حمل و نقل ریلی در بسیاری از کشورها به عنوان یک بخش استراتژیک و سودآور شناخته می شود، در ایران شاهد روند نزولی سرمایه گذاری در راه آهن هستیم. وزارت راه و شهرسازی در سال های اخیر بارها بر توسعه حمل و نقل ریلی تأکید کرده، اما در عمل سیاست های اجراشده نه تنها موجب جذب سرمایه نشده، بلکه باعث کاهش آن نیز شده است.
این روند نه تنها به زیان اقتصاد کشور و کاهش رقابت پذیری در حمل و نقل بین المللی تمام شده، بلکه فرسودگی ناوگان، کاهش کیفیت خدمات و افزایش وابستگی به حمل و نقل جاده ای را نیز به دنبال داشته است.
آمار و واقعیت: روند نزولی سرمایه گذاری در راه آهن ایران
بر اساس گزارش های رسمی، سهم راه آهن از کل سرمایه گذاری های حمل و نقل در ایران کمتر از ۲۰ درصد است، در حالی که در کشورهای پیشرفته این رقم بیش از ۴۰ درصد است.
در ۱۰ سال گذشته، تعداد پروژه های نیمه کاره ریلی افزایش یافته و بسیاری از خطوط جدید به دلیل کمبود منابع مالی تکمیل نشده اند.
فرسودگی ناوگان به حدی رسیده که میانگین عمر واگن های باری بیش از ۳۰ سال و عمر لکوموتیوها بیش از ۴۰ سال است.
ایران در کریدورهای ترانزیتی بین المللی، مانند کریدور شمال-جنوب و راه ابریشم جدید، از رقبای منطقه ای مانند ترکیه، آذربایجان و روسیه عقب مانده است.
سه سیاست اشتباه وزارت راه و شهرسازی که سرمایه گذاران را فراری داده است
۱. اولویت دادن به حمل و نقل جاده ای و نادیده گرفتن راه آهن
- سیاست های دولت طی دهه های اخیر به شدت جاده محور بوده است. بیش از ۷۵ درصد بودجه حمل و نقل صرف توسعه جاده ها شده، در حالی که حمل و نقل ریلی با کمبود شدید اعتبارات مواجه است.
- اعطای یارانه به سوخت جاده ای باعث شده که حمل و نقل جاده ای ارزان تر از راه آهن باشد، در حالی که در بسیاری از کشورها دولت ها با افزایش مالیات بر سوخت فسیلی، استفاده از راه آهن را اقتصادی تر می کنند.
- عدم توسعه زیرساخت های حمل و نقل ترکیبی باعث شده که بارهای ترانزیتی به جای مسیرهای ریلی، از مسیرهای جاده ای عبور کنند.
نتیجه: سرمایه گذاران، به ویژه در بخش خصوصی، به دلیل بازدهی پایین و حمایت های اندک دولتی، ترجیح می دهند در بخش حمل و نقل جاده ای سرمایه گذاری کنند.
۲. خصوصی سازی ناموفق و نبود مدل مالی پایدار
- وزارت راه و شهرسازی بارها بر خصوصی سازی حمل و نقل ریلی تأکید کرده است، اما این روند بدون برنامه ریزی و نظارت مناسب انجام شده است.
- خصوصی سازی شرکت های ریلی بدون ایجاد رقابت واقعی موجب شده که برخی شرکت ها انحصار بازار را در دست بگیرند و کیفیت خدمات کاهش یابد.
- عدم ارائه مشوق های سرمایه گذاری، از جمله معافیت های مالیاتی و تسهیلات بانکی، باعث شده که ورود سرمایه گذاران جدید به این صنعت کاهش یابد.
- نبود مدل مالی پایدار برای بازگشت سرمایه، موجب شده که سرمایه گذاران از ورود به پروژه های ریلی اجتناب کنند.
نتیجه: خصوصی سازی ناکارآمد و عدم حمایت از سرمایه گذاران، به جای بهبود بهره وری، منجر به خروج سرمایه از این صنعت شده است.
۳. بوروکراسی پیچیده و موانع قانونی برای سرمایه گذاری
- در بسیاری از کشورها، جذب سرمایه گذاری در زیرساخت های حمل و نقل با تسهیل قوانین و کاهش موانع اداری همراه است، اما در ایران روند کاملاً برعکس است.
- فرآیندهای اداری طولانی و پیچیده باعث شده که سرمایه گذاران برای اخذ مجوزهای لازم ماه ها و حتی سال ها در انتظار بمانند.
- عدم ثبات در سیاست گذاری ها و تغییرات مداوم در اولویت های دولتی، سرمایه گذاران را دچار عدم اطمینان کرده است.
- ضعف در همکاری های بین المللی و عدم استفاده از فاینانس های خارجی برای توسعه پروژه های ریلی، موجب کاهش سرعت پیشرفت این بخش شده است.
نتیجه: سرمایه گذاران ترجیح می دهند در بخش هایی سرمایه گذاری کنند که از نظر اداری و حقوقی با موانع کمتری مواجه باشند، و راه آهن ایران از این نظر جذابیت خود را از دست داده است.
راهکارها: چگونه می توان سرمایه گذاری را به راه آهن بازگرداند؟
- افزایش حمایت های دولتی و ارائه مشوق های مالیاتی و اعتباری برای سرمایه گذاران
- تغییر سیاست های تعرفه ای و واقعی سازی قیمت ها برای افزایش بازدهی اقتصادی حمل و نقل ریلی
- بهبود قوانین و کاهش بوروکراسی برای تسریع در جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی
- اصلاح مدل خصوصی سازی و ایجاد فضای رقابتی برای افزایش بهره وری بخش ریلی
- افزایش سهم راه آهن در پروژه های ترانزیتی و همکاری با کشورهای همسایه برای توسعه مسیرهای بین المللی
نتیجه گیری: آیا وزارت راه و شهرسازی مسیر خود را اصلاح خواهد کرد؟
اگر وزارت راه و شهرسازی همچنان به اولویت دادن به حمل و نقل جاده ای ادامه دهد و سیاست های سرمایه گذاری در راه آهن را اصلاح نکند، آینده این صنعت در معرض سقوط جدی قرار خواهد گرفت.
حمل و نقل ریلی ایران نیازمند یک تغییر اساسی در سیاست گذاری ها است. بدون مدیریت کارآمد، اصلاح سیاست های اقتصادی و ایجاد انگیزه برای سرمایه گذاران، راه آهن ایران همچنان در مسیر نزولی باقی خواهد ماند.
آیا وقت آن نرسیده که مسئولان وزارت راه و شهرسازی از تجربه های موفق جهانی درس بگیرند؟
* کارشناس ریلی