در دنیایی که کودکان بیش از هر زمان دیگری به اینترنت وابسته شده‌اند، سیاست‌های سخت‌گیرانه فیلترینگ در ایران، آن‌ها را به سمت راهکارهای جایگزینی همچون فیلترشکن سوق داده است. این پدیده، ضمن نقض حقوق دیجیتال کودکان، آن‌ها را در معرض محتواهای نامناسب، تهدیدات امنیتی و مشکلات روان‌شناختی قرار می‌دهد. اما آیا راه حل بهتری وجود دارد؟ یکی از موثرترین راهکارهای فرهنگی برای کاهش آسیب‌های دیجیتالی، ترویج کتاب‌خوانی و جایگزینی محتوای مفید و غنی به جای مصرف بی‌رویه فضای مجازی است.
یکی از موثرترین راهکارهای فرهنگی برای کاهش آسیب‌های دیجیتالی، ترویج کتاب‌خوانی است
فیلترشکن و کاهش مطالعه کودکان: روند استفاده از اینترنت در ایران نشان می‌دهد که بخش زیادی از کودکان و نوجوانان برای دسترسی به اطلاعات و سرگرمی‌های برخط به فیلترشکن‌ها روی آورده‌اند. بر اساس آمارهای منتشرشده در سال ۲۰۲۴ حدود ۹۷ درصد نوجوانان ۱۵ تا ۱۷ سال حداقل یک‌بار از فیلترشکن استفاده کرده‌اند؛ همچنین ۶۳ درصد کودکان زیر ۱۳ سال تجربه استفاده از فیلترشکن را دارند. در مقابل، سرانه مطالعه کتاب‌های غیردرسی در ایران کمتر از ۱۵ دقیقه در روز است. این آمار نشان می‌دهد کودکان بیش از آنکه به مطالعه کتاب بپردازند، در جست‌وجوی عبور از محدودیت‌های اینترنتی هستند. در حالی که کتاب‌خوانی می‌تواند جایگزینی غنی، جذاب و کم‌خطر برای این وابستگی دیجیتالی باشد.
چرا کتاب می‌تواند جایگزین فیلترشکن شود؟
۱. افزایش آگاهی و تقویت تفکر انتقادی؛ کودکانی که به مطالعه عادت دارند، به دنبال پاسخ‌های عمیق‌تر و تحلیلی‌تر می‌گردند. در حالی که دسترسی نامحدود به اینترنت بدون نظارت، اطلاعات سطحی و گمراه‌کننده را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد. کتاب می‌تواند به آن‌ها بیاموزد چگونه اطلاعات را تحلیل کنند، به جای آنکه صرفاً از اینترنت برای دسترسی سریع به داده‌های بی‌کیفیت استفاده کنند؛
مطالعه کتاب‌های مناسب سن، دایره واژگان کودکان را گسترش، خلاقیت را افزایش داده و ارتباطات اجتماعی سالم‌تری برای آن‌ها ایجاد می‌کند
۲. کاهش اعتیاد دیجیتالی؛ وابستگی به فضای مجازی و استفاده از فیلترشکن‌ها، کودکان را دچار اعتیاد دیجیتال می‌کند. تحقیقات نشان داده مطالعه روزانه حتی ۳۰ دقیقه کتاب، می‌تواند سطح تمرکز و مهارت‌های شناختی کودکان را بهبود بخشد و از زمان بی‌رویه حضور آن‌ها در فضای مجازی بکاهد؛
۳. کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی؛ استفاده بیش از حد از اینترنت و فیلترشکن‌ها می‌تواند به افسردگی، اضطراب، کاهش تعاملات اجتماعی و انزوای کودکان منجر شود. در مقابل، مطالعه کتاب‌های مناسب سن، دایره واژگان آن‌ها را گسترش، خلاقیت را افزایش داده و ارتباطات اجتماعی سالم‌تری برای آن‌ها ایجاد می‌کند؛
موانع کتاب‌خوانی در ایران و افزایش وابستگی کودکان به فیلترشکن متاسفانه، در جامعه ایران، فقدان دسترسی گسترده به کتاب‌های باکیفیت، قیمت بالای کتاب و سیاست‌های آموزشی غیرجذاب از جمله دلایلی است که کودکان را از مطالعه دور کرده‌اند. در چنین شرایطی، فضای دیجیتال و استفاده از فیلترشکن، به گزینه‌ای جذاب‌تر برای نسل جدید تبدیل شده است.
راهکارهای فرهنگی برای جایگزینی کتاب با فیلترشکن
۱. ایجاد جذابیت در مطالعه برای کودکان
- تألیف کتاب‌های تصویری، گرافیکی و داستان‌های تعاملی برای جذب نسل دیجیتال؛
- معرفی پلتفرم‌های کتاب‌خوانی دیجیتال که بتواند محتوای مناسب را جایگزین اینترنت فیلترشده کند؛
انتخاب با ماست: کودکی که کتاب می‌خواند، نیازی به فیلترشکن نخواهد داشت!
۲. دسترسی آسان به کتاب‌ها با قیمت مناسب
- کاهش مالیات بر تولید و فروش کتاب‌های کودک؛
- ارائه اشتراک‌های رایگان یا ارزان در کتابخانه‌های دیجیتال برای کودکان؛
۳. ترویج فرهنگ مطالعه در خانواده و مدارس
- برگزاری مسابقات کتاب‌خوانی و ایجاد انگیزه برای مطالعه؛
- استفاده از روش‌های داستان‌گویی و آموزش خلاقانه برای علاقه‌مند کردن کودکان به مطالعه؛
۴. ایجاد جایگزین‌های فرهنگی برای سرگرمی دیجیتال
- تولید محتوای فرهنگی جذاب مانند نمایش‌های عروسکی، تئاتر کودک و انیمیشن‌هایی که کودکان را به مطالعه ترغیب کنند؛
- توسعه بازی‌های آموزشی که با کتاب‌های محبوب کودکان ارتباط داشته باشند؛
وابستگی کودکان به فیلترشکن‌ها در ایران، نه‌تنها آن‌ها را در معرض خطرهای امنیتی و روان‌شناختی قرار داده، بلکه فاصله‌ای جدی میان نسل جدید و فرهنگ مطالعه ایجاد کرده است. اگرچه سیاست‌های فیلترینگ، یکی از عوامل کلیدی در این روند است، اما جایگزینی کتاب و محتوای فرهنگی غنی به جای اینترنت نامحدود، می‌تواند مسیری امن‌تر، سالم‌تر و پربارتر برای رشد فکری و خلاقیت کودکان باشد. راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت در حوزه آموزش، خانواده و سیاست‌های فرهنگی می‌تواند مطالعه را به جایگزینی جذاب برای فیلترشکن و فضای مجازی تبدیل کند. در غیر این صورت، نسل آینده نه‌تنها در معرض تهدیدهای دیجیتال قرار خواهد گرفت، بلکه از هویت فرهنگی و فکری خود نیز فاصله خواهد گرفت. انتخاب با ماست: کودکی که کتاب می‌خواند، نیازی به فیلترشکن نخواهد داشت!
این یادداشت بر اساس کتاب جدید نویسنده با عنوان «حقوق کودکان در محیط دیجیتال» نوشته شده است.
* نویسنده، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان