ثبت یک درخت گردوی کهنسال شاید در نگاه اول رویدادی ساده به نظر برسد، اما برای مردمانی که نسل‌اندرنسل در سایه‌سار آن زیسته‌اند، این یک اتفاق تاریخی است. اصغر آتشفراز، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد، می‌گوید این درخت، به همراه هفت اثر طبیعی دیگر، در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. تصمیمی که گام مهمی در جهت حفاظت از میراث طبیعی این استان محسوب می‌شود.
آبشارها و درختانی که تاریخ را تماشا کرده‌اند
درخت چنار کنار بارگاه امامزاده نورالدین (ع)، بیش از ۶ قرن در همان نقطه ایستاده بود. شاید شب‌هایی را به یاد داشت که زائران خسته زیر سایه‌اش استراحت می‌کردند یا روزهایی که باران، برگ‌هایش را نوازش می‌داد. ریشه‌های تنومندش عمیق در خاک فرو رفته بود، گویی رازهای بسیاری را در دل خود پنهان کرده بود. در کنار این چنار، تاکی کهن، با شاخه‌هایی درهم‌تنیده، هنوز خوشه‌هایی از انگور را برای رهگذران به یادگار می‌گذاشت.
آن سوی استان، در دلی خلیفه‌ی چرام، ۲ درخت گردو، هر یک ۵۵۰ ساله، قامت راست کرده بودند. سال‌ها بود که مردمان روستا، سایه‌ی آن‌ها را پناهگاهی می‌دانستند. شاخه‌های ضخیمشان، گویی قصه‌های اجدادشان را روایت می‌کرد.
آبشار مونج، با صدای پرطنین خود، به اعماق دره فرو می‌ریخت. آبشار بهرام بیگی، در گوشه‌ای دیگر از استان، با جریان نقره‌ای‌رنگش، سنگ‌های صیقل‌خورده‌ی کوه را در آغوش می‌کشید. در تنگ تامرادی، آبشاری دیگر، با شکوهی خیره‌کننده، در دل صخره‌ها راه می‌گشود. این آبشارها، قرن‌ها بود که جاری بودند، همچون نبض طبیعت، بی‌وقفه می‌تپیدند.
ثبت ملی آثار طبیعی فرایندی پیچیده و زمان‌بر است. هر اثر باید از نظر ویژگی‌های زیست‌محیطی، تاریخی و فرهنگی بررسی شود تا ارزش آن برای ثبت در فهرست ملی تأیید شود. هشت اثر جدیدی که اکنون در این فهرست قرار گرفته‌اند، شامل آبشار مونج، آبشار بهرام بیگی، آبشار تنگ تامرادی و چند درخت کهنسال در مناطق مختلف استان هستند.
این درختان، که حالا سندی رسمی از هویت تاریخی و طبیعی منطقه محسوب می‌شوند، در مناطق دلی خلیفه چرام و روستای گنجگان ریشه دوانده‌اند. یکی از مهم‌ترین این آثار، درخت چناری است که در کنار امامزاده نورالدین (ع) قد برافراشته و بیش از ۶۰۰ سال قدمت دارد. همچنین، دو درخت گردو با بیش از ۵۵۰ سال عمر، درخت تاکی با قدمتی میان ۲۵۰ تا ۳۵۰ سال و دیگر درختان کهنسال، شواهد زنده‌ای از تغییرات اقلیمی و شرایط زیست‌محیطی منطقه طی قرون گذشته هستند.
آتشفراز می‌گوید: «ارزش این آثار فقط در کهنسالی آن‌ها خلاصه نمی‌شود. این درختان، در طول سالیان، شاهد رویدادهای مهم تاریخی، تغییرات اقلیمی و دگرگونی‌های اجتماعی بوده‌اند. حفاظت از آن‌ها، در واقع حفاظت از بخشی از حافظه تاریخی این سرزمین است.»
چرا ثبت ملی این آثار اهمیت دارد؟
در سال‌های اخیر، توسعه بی‌رویه، تغییرات اقلیمی و کم‌توجهی به میراث طبیعی، بسیاری از آثار ارزشمند را در معرض تهدید قرار داده است. بسیاری از درختان کهنسال، به دلیل خشکسالی‌های مداوم، تخریب زمین‌های کشاورزی یا حتی ساخت‌وسازهای غیرمجاز از بین رفته‌اند. ثبت ملی، نخستین گام در جهت حفاظت از این آثار است.
پیش از این، ۲۵ اثر طبیعی دیگر از کهگیلویه و بویراحمد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بودند که از جمله آن‌ها می‌توان به آبشار کمردوغ، درخت سرو لار، غار ده شیخ و غار جخونه اشاره کرد. اما ثبت آثار جدید نشان‌دهنده اهمیت روزافزون حفاظت از طبیعت این منطقه است.
به گفته کارشناسان، وقتی اثری در فهرست ملی ثبت می‌شود، دولت متعهد به حفظ و نگهداری آن می‌شود. این اقدام نه‌تنها از تخریب و آسیب‌های احتمالی جلوگیری می‌کند، بلکه می‌تواند به جذب گردشگران و توسعه پایدار منطقه نیز کمک کند.
کهگیلویه و بویراحمد؛ سرزمین میراث‌های تاریخی و طبیعی
کهگیلویه و بویراحمد، اگرچه استانی کوچک است، اما گنجینه‌ای از آثار تاریخی و طبیعی را در خود جای داده است. تاکنون بیش از ۸۰۰ اثر تاریخی و طبیعی این استان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که شامل ۶۱ آسیاب، ۵۰ خانه تاریخی، ۴۰ قلعه، ۴۰ آب‌انبار، ۲۳ بقعه متبرکه، ۱۹ گورستان، ۱۷ استودان، ۱۳ پل، ۱۳ بافت تاریخی، پنج حمام، پنج مسجد و سه کاروانسرا است.
علاوه بر این، کهگیلویه و بویراحمد دارای آثار منحصربه‌فردی است که ارزش ملی و حتی جهانی دارند. نقوش برجسته تنگ سولک در بهمئی، آثار سنگی چین لوداب، شهر سنگی دلی یاسیر کهگیلویه، قلعه کی نصیر بهادر بویراحمد و دو گوردوپا در باشت، تنها بخشی از بناهای تاریخی مهم این استان هستند که به ثبت ملی رسیده‌اند.
پلی میان گذشته و آینده
ثبت این آثار در فهرست ملی، صرفاً اقدامی اداری نیست؛ بلکه یک حرکت فرهنگی است که می‌تواند ارتباط میان گذشته، حال و آینده را تقویت کند. برای مردمانی که نسل‌اندرنسل در کنار این درختان زیسته‌اند، ثبت ملی یعنی به رسمیت شناختن هویت تاریخی آن‌ها.
همان درخت گردوی گنجگان که سال‌ها در برابر سرما، باد و خشکسالی تاب آورده، حالا دیگر نه فقط بخشی از چشم‌انداز این روستاست، بلکه جزئی از تاریخ رسمی کشور شده است. میراثی که شاید روزی تنها سایه‌ای برای رهگذران بود، اکنون در فهرست ملی به یادگار خواهد ماند.
حالا، در دل کوه‌های کهگیلویه و بویراحمد، آبشارهای بلند همچنان خروشان‌اند، و درختانی که قرن‌ها ایستاده‌اند، همچنان در برابر باد سر خم نمی‌کنند. اما این بار، با ثبت ملی، نام‌شان برای همیشه در تاریخ این سرزمین ماندگار شده است.