سومین روز رمضان به عنوان سالروز وفات او بهانه‌ای است برای مرور مهم‌ترین فرازهای زندگی فقیه و متکلمی که مذهب تشیع را وامدار او و امثال او هستیم.
شیخ فتح‌الفتوح تاریخی
شیخ مفید که در عصر حاکمیت آل‌بویه می‌زیست از فضای باز موقتی پدید آمده برای تشیع نهایت بهره را برد و به تبیین عقاید و نشر اندیشه‌های شیعی پرداخت.
او در مسجد براثای بغداد به تدریس، وعظ و مناظره با معارضان می‌پرداخت. فرقه‌های مختلف اسلامی را تشویق می‌کرد با کنار گذاشتن اختلافات جزئی به اتحاد در اصول برسند و توانست تشیع و فرقه‌های آن را با هم متحد کند.
از سده چهارم هجری به فتح‌الفتوح تاریخ شیعی یاد می‌شود؛ دورانی که دایرةالمعارف جامعی از معارف اسلامی تدوین و از میان منابع دینی، پایه‌های عقاید تشیع بنیان گذاشته شد. این دوران مقدمه‌ای بود بر نهضت فکری و رنسانس علمی در جهان اسلام که به شکل‌گیری تمدن اسلامی انجامید.
شیخ مفید با ۵۰سال تلاش و پرچم‌داری فکری و فرهنگی جهان اسلام نقش بی‌نظیری در این فتح‌الفتوح داشت؛ تا جایی که دوست و دشمن زبان به تمجیدش گشودند و او را «مفید» لقب دادند.
مناظرات طلایی
شهر بغداد که مرکز مهم علمی جهان اسلام به شمار می‌رفت، مملو از فقها و متکلمان مذاهب مختلف بود. در این دوران مجالس زیادی برای گفت‌وگوهای علمی میان علمای بزرگ مذاهب مختلف اسلامی در بغداد برگزار می‌شد. بسیاری از این مجالس در قالب مناظراتی بود که در حضور خلفای عباسی شکل می‌گرفت.
با طلوع شیخ مفید در بغداد، قطب جدیدی در عرصه مناظرات ظهور کرد که با نیروی علم، بیان و منطق محکم خود بر همگان غلبه می‌یافت. شیخ مفید در این جلسات حاضر می‌شد و با تسلط به نقدها نسبت به مذهب شیعه پاسخ می‌داد.
خطیب بغدادی درباره‌اش می‌گفت: شیخ رافضیان در تعلیم اندیشه آن‌ها بسیار ماهر بود و اگر می‌خواست، می‌توانست ثابت کند ستون چوبی از طلاست!
این مجالس بحث در خانه شیخ نیز برپا بود و علمای مذاهب گوناگون اسلامی مانند معتزله، زیدیه و اسماعیلیه در آن شرکت می‌کردند.
عقل‌گرای اعتدالی
شیخ مفید مکتب کلامی بغداد که مکتبی عقل‌گرا در تشیع بود را به اوج خود رساند و به برجسته‌ترین شخصیت آن تبدیل شد. گرچه از عقل‌گرایی افراطی هم پرهیز کرد و رویکردی اعتدالی و میانه در پیش گرفت.
در فقه شیعه نیز روشی متفاوت پایه‌گذاری کرد. در میان دو روش رایج قبلی، یعنی تأکید افراطی بر روایات و در مقابل، تأکید افراطی بر قواعد عقلی، شیخ مفید راه میانه را برگزید که ابتدا به کمک عقل، اصول و قواعدی برای استنباط احکام تدوین می‌شد و سپس به وسیله این اصول، استنباط احکام از متون دینی انجام می‌گرفت. از این رو وی را تدوین‌کننده دانش اصول فقه دانسته‌اند.
امام المتکلمین
شیخ مفید نخستین شخصیت علمی شیعه است که علم کلام را تنظیم کرد تا «امام المتکلمین» لقب بگیرد. اوائل المقالات در علم کلام از آثار معروف او به شمار می‌رود. این راه را شاگردش شیخ طوسی به‌خوبی ادامه داد و عظمت و اعتبار کلام شیعی را در عرصه‌های علمی به رخ کشید.
مفید کتاب‌های زیادی را برای شیعه‌شناسی و تبیین تمایز شیعه با دیگر فرقه‌های کلامی به‌خصوص معتزله و فرقه‌های شیعی همچون زیدیه به رشته تحریر درآورد.
او از نخستین فقهایی است که نظریه ولایت‌فقیه را بر پایه مبادی نظری شیعه تثبیت کرد و علاوه بر اینکه ولایت و تصدی فقیه بر اقامه و اجرای حدود و جهاد با کفار را تجویز می‌کند، پشتیبانی از فقیه را بر جامعه اسلامی واجب دانسته است.
الارشاد برای ثبت در تاریخ
شیخ در واپسین سال‌های عمرش، یعنی سال ۴۱۱ قمری، با استفاده از مصادر دست‌اول کتابی درباره تاریخ زندگی امامان شیعه(ع) نوشته است که مهم‌ترین منبع تاریخی در موضوع امامت به‌شمار می‌آید و به‌تعبیر علامه مجلسی، مشهورتر از مؤلفش شده است.
«الارشاد» گرچه به عنوان یک کتاب تاریخی به نگارش درآمده، اما در آن به عقاید شیعه نیز اشاره کرده و همچون کتاب‌های روایی، مطالب را با ذکر سند آورده که سبب شده ارزش و اعتباری فراتر از یک کتاب صرفاً تاریخی داشته باشد.
کتاب مفید گرچه در ۱۲باب به تعداد ائمه (ع) شیعه تنظیم شده، اما بخش عمده و بیشترین حجمش درباره امیرالمؤمنین(ع) و پس از آن امام حسین(ع) و واقعه کربلاست. در ذیل هر باب در سه تا ۱۳ فصل به مسائل تاریخی مختلف هر کدام از امامان، مثل ولادت، سرگذشت، شهادت، فضائل، اصحاب، کلمات و خطبه‌ها، اولاد، کرامات، مناظرات و... پرداخته شده است.
او این کتاب را به درخواست یکی از شیعیان نوشته است: «من به درخواست شما و به صورت مختصر در این کتاب نام ائمه هدی(ع) و تاریخ زندگانی آن‌ها و محل حرم آن‌ها را آورده‌ام. همچنین به بخشی از روایات و مقام آن امامان معصوم(ع) نیز اشاره کرده‌ام تا عقیده شما به دین از روی آگاهی و انصاف و شناخت باشد».
استاد حسنین(ع)!
شیخ مفید در مسجد کرخ بغداد نشسته بود که حضرت زهرا(س) را دید؛ دست کودکانش، حسن و حسین(ع) را گرفته بود و نزدیک او آمد و فرمود: «یا شیخ! علّمهما الفقه» به این دو فقه بیاموز.
شیخ از دیدن این صحنه متعجب و سراسیمه شده و نمی‌دانست چه باید بکند! این‌ها را درخواب دیده بود و با خود می‌گفت من کجا و آموزش فقه به امامانی که باید شاگردی آن‌ها را بکنیم کجا؟ اما خوابی که به حضور امامان معصوم(ع) مطهر شده باشد نمی‌توانست خواب شیطانی باشد. پس منتظر نشانه‌ای ماند.
صبح که شد به همان مسجدی که در خواب دیده بود رفت و در همان‌جا نشست. چیزی نگذشت که زنی وارد شد و دست دو پسربچه در دست، به سویش آمد: «یا شیخ علمهما الفقه»!
مفید به تعبیر خواب پی برد و آن دو پسربچه را با احترام پذیرفت. سال‌ها برای تعلیم و تربیت آن‌دو تلاش کرد تا دو دانشمند بزرگ را به جهان تشیع تحویل دهد: «سیدرضی» که اثر ماندگار نهج‌البلاغه را گردآوری کرد و «سیدمرتضی» مشهور به «علم‌الهدی» که بزرگ‌ترین کتابخانه جهان اسلام را گرد آورد و از پیشگامان روش اجتهادی در فقه شیعه بود.
در مدح شیخ گندمگون
شیخ طوسی در الفهرست درباره‌اش می‌نویسد: «در عصر خویش ریاست و مرجعیت شیعه به او منتهی شد. در فقه و کلام بر هر کسی مقدم بود. حافظه خوب و ذهن دقیق داشت و در پاسخ به سؤالات حاضرجواب بود. او در بین دانشمندان جهان اسلام دارای جایگاهی بسیار بالا و در علم تاریخ، صاحب معتبرترین کتاب‌هاست. او بیش از ۲۰۰جلد کتاب کوچک و بزرگ دارد».
بزرگان اهل‌سنت از قبیل ابن‌حجر عسقلانی، ابن‌عماد حنبلی، شافعی و... نیز بارها زبان به تحسین و احترام او گشوده‌اند. ابن‌ندیم درباره‌اش می‌گوید: «رهبر متکلمان شیعه بوده و در ترکیب کلام بنابر اعتقاد خود برجسته است و عقل نکته‌سنج و قدرت نفوذ فراوان دارد. من با او ملاقات کرده و او را بسیار روشن دیده‌ام». به گفته ذهبی، از محدثان اهل‌سنت، شیخ مفید همه کتاب‌های مخالفان شیعه را حفظ بوده است!
ابن‌حجر عسقلانی می‌نویسد: «مفید بسیار پارسا، فروتن و پاسدار علم بود. گروهی از دانشمندان از محضرش برخاستند و در بزرگداشت مکتب تشیع جایگاهی عالی یافت، تا جایی که گفته‌اند او بر هر دانشمند بلندقدری منت دارد».
ابن ابی‌طی می‌گوید: «از مستمندان دست‌گیری بسیار می‌کرد، فروتنی و خشوع وی زیاد و نماز و روزه‌اش فراوان و لباسش زبر بود. شیخی متوسط‌القامه، لاغراندام و گندمگون بود. ماجرای تشییع جنازه‌اش مشهور است، زیرا ۸۰هزار نفر از رافضیان و شیعیان او را تشییع کردند».
تشییع جنازه تاریخی
شیخ مفید در رمضان سال ۴۱۳ هجری قمری پس از ۷۵ سال تلاش علمی در بغداد درگذشت. آن‌قدر مورد تجلیل مردم و علمای مذهب قرار گرفت که به تعبیر شاگردش شیخ طوسی، از کثرت دوست و دشمن برای ادای نماز و گریستن بر او، همانند و نظیر نداشت.
بنابر نقل‌های تاریخی در کتب اهل‌سنت ۸۰هزار تن از شیعیان او را تشییع کردند. سید مرتضی علم‌الهدی بر پیکر او نماز گزارد. نجاشی، شاگردش می‌گوید: «میدان با وجود وسعت فراوانی که داشت، از کثرت معیت به تنگ آمده بود» و در نهایت در پایین پای امام جواد(ع) و نزدیک قبر استادش ابن‌قولویه به خاک سپرده شد.
خبرنگار: محمد ولیان‌پور