رمضان، ماه میهمانی خدا، نه تنها فصل نزول قرآن که موعد نزول همزمان کتب آسمانی است. این ماه به‌سان نگینی فروزان، تاریخ بشر را با سه رویداد بی‌بدیل درهم می‌تند؛ نزول دفعی قرآن در شب قدر، زنجیر شدن شیطان و زایش انسان نورانی.
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی، پژوهشگر برجسته علوم دینی این ماه را سه‌گانه رحمت می‌خواند؛ قرآن، کتاب هدایت؛ شیطان در زنجیر و انسان در مسیر ملکوت. ادامه این گفت‌وگو، نقشه راهی است برای درک عمق معجزه رمضان؛ ماهی که نفس روزه‌دار در آن، سلاح مقدس نبرد با جهل است.
ماه رمضان؛ گوهری بی‌همتا در تقویم الهی
دکتر رفیعی در ابتدا با اشاره به اینکه رمضان تنها ماهی است که نام پرافتخارش در قرآن کریم با عظمت ذکر شده است، می‌گوید: این ماه گنجینه‌ای است که خداوند آن را ظرف نزول بزرگ‌ترین هدیه‌اش به بشریت یعنی قرآن مجید، معجزه جاویدان پیامبر خاتم(ص) قرار داد. خدای متعال در آیه ۱۸۵ سوره بقره، رمضان را با این ویژگی بی‌نظیر می‌شناساند: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ» یعنی رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است؛ کتابی که راهنمای مردم و نشانه‌های آشکار هدایت و مایه جداسازی حق از باطل است. براساس این آیه شریفه، سه ویژگی برجسته برای قرآن در ماه رمضان ذکر شده است. هدایت‌گری؛ قرآن چراغ راه نجات از تاریکی‌های جهل و گمراهی است. روشنگری؛ آیات قرآن نشانه‌هایی آشکار از مسیر درست زندگی را نمایان می‌کند. معیار تشخیص حق از باطل؛ قرآن ترازویی است که به انسان توانایی تشخیص حقیقت از دروغ و نیکی از پلیدی را می‌بخشد.
رمضان؛ گهواره نزول وحی و هم‌آوازی کتب آسمانی
این استاد حوزه و دانشگاه با استناد به آیات و روایات، ماه رمضان را مهد نزول همزمان کتب آسمانی خوانده و توضیح می‌دهد: خداوند در آیه ۱۸۵ سوره بقره تصریح فرموده است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» اما این ماه، تنها ظرف نزول قرآن نیست بلکه گهواره نزول تمامی صحف آسمانی از تورات تا انجیل است. با توجه به وجود آیات قرآن و شواهدی که از روایات وجود دارد، می‌شود نزول دفعی و تدریجی را تأیید کرد. در روایتی آمده حفص بن غیاث گوید: از امام جعفر صادق(ع) درباره گفتار خدای عزوجل پرسیدم. امام(ع) فرمود: همه قرآن یک جا در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شده، سپس در طول بیست سال تدریجاً فرود آمده است. امام(ع) فرمود پیغمبر خدا(ص) فرموده است: صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان، تورات در شب ششم، انجیل در شب سیزدهم، زبور در شب هجدهم و قرآن در شب بیست و سوم آن ماه نازل شده است. این یکی از روایاتی است که در جلد دوم کافی شریف صفحه ۶۲۹ آمده و ظاهرش دلالت بر هر دو نوع نزول است. این همزمانی، رمضان را به ماه گفت‌وگوی ادیان آسمانی تبدیل کرده است.
روزه؛ کلید تقوا و شکوفایی روح
دکتر رفیعی به یکی دیگر از برکات ماه رمضان اشاره و تشریح می‌کند: خداوند متعال در ماه رمضان، توفیق روزه‌داری را به بندگانش ارزانی می‌دارد تا با این عبادت، جسم و جان را پالایش دهند. خداوند در آیه ۱۸۳ سوره بقره به‌صراحت می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون، ای مؤمنان! روزه بر شما واجب شد، همان‌گونه که بر پیشینیان واجب بود تا پرهیزکار شوید». روزه تنها خودداری از خوراک و آشامیدنی نیست؛ این فریضه الهی، برنامه‌ای جامع برای تربیت روح است. انسان با روزه‌داری، هوای نفس را مهار می‌کند، از دام شهوت‌ها رهایی می‌یابد و گام به گام به تقوا نزدیک می‌شود. قرآن هدف نهایی روزه را تقوا می‌داند، پرهیزکاری که مایه طهارت درون و رسیدن به کمال معنوی است. خداوند در آیه ۱۸۵ سوره بقره نیز می‌فرماید: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ... فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْه» یعنی ماه رمضان، ماه نزول قرآن است. پس هر که این ماه را درک کرد، روزه بگیرد. رمضان فرصتی است برای تجدید پیمان با روح. همان‌گونه که گیاهان در بهار جان می‌گیرند، روزه‌داران نیز در این ماه با ریاضت شرعی، ریشه‌های نفس اماره را می‌سوزانند و روح را به سوی نور هدایت سوق می‌دهند.
ماه زنجیر شیطان و گشایش درهای ملکوت
این استاد تاریخ اسلام با استناد به روایات نورانی، ماه رمضان را فصل اسارت ابلیس خوانده و توضیح می‌دهد: رمضان، ماهی است که شیطان به زنجیر کشیده شده و درهای آسمان برای نزول کتب الهی گشوده می‌شود. این ماه، همزمان با نزول قرآن کریم، فصل گسترش معارف آسمانی و برکاتی است که در هیچ زمانی تکرار نمی‌شود. رمضان ماهی است از باز شدن و بسته شدن؛ درهای رحمت الهی گشوده و درهای جهنم بسته می‌شوند.
مهم‌ترین رخداد این ماه، اسارت شیطان است. اما چرا شیطان در رمضان بسته می‌شود؟ براساس روایات، دو دلیل عمده برای این مسئله وجود دارد؛ ابتدا هجوم نیروهای الهی است. در ماه رمضان، فرشتگان خداوند به فرمان پروردگار، پیوسته برای روزه‌داران دعا می‌کنند. در روایتی نقل شده در جلد ۴ کافی از پیامبراکرم(ص) آمده است: «خداوند و فرشتگانش شبانه‌روز برای روزه‌داران دعا می‌کنند». این حضور گسترده فرشتگان و نزول رحمت بی‌حد الهی، همچون سپاهی عظیم، شیطان را به عقب‌نشینی وامی‌دارد. دیگر اینکه روزه‌داری سبب تقویت روحیه معنوی انسان می‌شود. نفس کشیدن، خوابیدن و حتی سکوت روزه‌دار در این ماه، عبادت محسوب می‌شود. امام علی(ع) در نهج‌البلاغه با تشبیهی زیبا توضیح می‌دهد شیطان برای نفوذ در انسان، گام به گام پیش می‌رود. ابتدا از مستحبات آغاز می‌کند، سپس مکروهات را بی‌اهمیت جلوه می‌دهد، پس از آن واجبات را سست می‌کند و در نهایت، انسان را به حرام می‌کشاند. اما در رمضان، با انجام مستحبات، پرهیز از مکروهات و تقویت واجبات، این گره‌های شیطانی سفت و محکم شده و راه نفوذ او بسته می‌شود. البته در نظر داشته باشیم که اسارت شیطان مطلق نیست و به انتخاب انسان بستگی دارد. حتی در رمضان نیز برخی به گناه آلوده می‌شوند، زیرا شیطان تنها وسوسه‌گر بوده و اختیار نهایی با انسان است. رمضان فرصتی است تا با تقویت ایمان، زنجیرهای درونی نفس را محکم‌تر کنیم و شیطان را از حریم قلب خود برانیم.
رمضان؛ ضیافت نادیده‌های الهی
دکتر رفیعی در پایان، رمضان را بزم رحمت بی‌پایان توصیف کرده و می‌گوید: ماه پربرکت رمضان، فرصتی بی‌همتاست برای بهره‌مندی از سفره گسترده پروردگار؛ سفره‌ای که پیامبر اکرم(ص) درباره عظمت آن فرمود: «هیچ چشمی آن را ندیده، هیچ گوشی نشنیده و حتی به قلب بشری خطور نکرده است». در روایتی دیگر آمده: «خداوند متعال سفره‌ای دارد که بر آن نعمت‌هایی فراهم است که نه دیده شده، نه شنیده شده و نه حتی در خیال بشر گنجیده است» (وَلا خَطَرَ عَلَی قَلبٍ بَشَرِ). ما در قرآن از نعمت‌های بهشتی چون باغ‌ها، قصرها و حورالعین شنیده‌ایم اما این سفره رمضان چنان والاست که فراتر از همه این توصیفات است. رمضان ماهی است که تنها روزه‌داران سزاوار نشستن بر سر این سفره‌اند؛ همان‌گونه که در روایتی نقل شده در حکم النبی، پیامبر(ص) تأکید فرمود: «هیچ‌کس بر این سفره نمی‌نشیند مگر روزه‌داران». تصور کنید در میهمانی‌ای باشیم که همه چیز به وفور یافت می‌شود اما برخی به دلیل غفلت یا کوتاهی، از این نعمت محروم بمانند. آیا این محرومیت، زیانی بزرگ نیست؟ ماه رمضان نیز چنین است. سفره‌ای یک ماهه با برکاتی بی‌پایان که غنیمت شمردن آن، نشانه خردمندی است. اگر کسی نتواند از این خوان گسترده بهره‌ای ببرد، بی‌گمان از زیانکاران است. پیامبر رحمت(ص) فرمود: «اگر بنده خدا می‌دانست رمضان چه برکتی دارد، آرزو می‌کرد تمام سال رمضان باشد»؛ این سخن، گواهی است بر عظمت این ماه. بزرگان دین ما چنان به رمضان عشق می‌ورزیدند که در نخستین روز آن دو رکعت نماز شکر بجا می‌آوردند تا سپاسگزار زندگانی باشند که ادراک این ماه را میسر کرده است. ان‌شاءالله خداوند به ما توفیق دهد تا شکوه و فضیلت این ماه را بشناسیم و سهمی از برکات بی‌پایان آن برگیریم.