باشگاه خبرنگاران جوان - سیلاب اخیر رودخانه هیرمند که با نام محلی «دشتمال» شناخته می‌شود، پس از ماه‌ها خشکسالی سهمگین، از افغانستان به سمت دشت‌های سیستان در شمال استان سیستان و بلوچستان جاری شد. هرچند حجم این آب نسبتاً اندک است، اما ورود آن به پهنه‌های خشک‌شده، موجی از امید را در میان جوامع محلی ایجاد کرده است.
مسیرهای ورود سیلاب؛ از «جریکه» تا «فراه‌رود»
براساس گزارش‌های میدانی، آب به‌دلیل بارش‌های فصلی در افغانستان، از دو مسیر «جریکه و فراه‌رود» وارد مرز ایران شده و بخشی از آن به بستر خشک تالاب بین‌المللی هامون سابوری رسیده است. این رویداد هرچند برای سیستان نویدبخش است، اما خسارات جانی و مالی ناشی از سیل در غرب افغانستان را نیز نباید نادیده گرفت؛ حادثه‌ای که تسلیت صمیمانه به هموطنان افغانستانی را می‌طلبد.
حق‌آبه ایران؛ از معاهده تاریخی تا اجرای نامطمئن
حیات سیستان پیوند ناگسستنی با رودخانه‌های مرزی همچون هیرمند، هریرود، فراه‌رود و خاشرود دارد. بر پایه «معاهده 1351» میان ایران و افغانستان، سهم سالانه ایران از آب هیرمند 820 میلیون مترمکعب تعیین شده است، اما اجرای این توافق همواره با چالش‌هایی از سوی حکومت‌های مختلف افغانستان روبه‌رو بوده است.
نکته کلیدی این است که معاهده مذکور تنها به «مصارف شرب و کشاورزی» ایران اشاره دارد و «حقابه محیط‌زیستی» تالاب‌های هامون را پوشش نمی‌دهد. این درحالی است که هامون، به‌عنوان یک تالاب بین‌المللی ثبت‌شده در «کنوانسیون رامسر»، نیازمند تامین حداقلی آب برای حفظ اکوسیستم منحصربه‌فرد خود است.
سیلاب اخیر؛ خارج از چارچوب تعهدات
آبی که در دو روز گذشته به سیستان رسیده، براساس گزارش مقامات، «جزء سهم تعهدی افغانستان» در معاهده نیست، بلکه بخشی از «سهم طبیعی ایران» از رودخانه‌های مشترک محسوب می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد حتی در صورت اجرای کامل معاهده، تامین نیازهای محیط‌زیستی منطقه نیازمند توافقات جدیدی است.
وزارت امور خارجه ایران در سال‌های اخیر تلاش کرده تا موضوع آب را در کانون گفت‌وگوهای دوجانبه قرار دهد. پیش از بازگشت طالبان، مذاکرات امیدوارکننده‌ای با دولت پیشین افغانستان آغاز شده بود، اما ناپایداری سیاسی این کشور، فرایندها را متوقف کرد.
چالش‌های فرامرزی؛ نیازمند همکاری منطقه‌ای
کارشناسان تاکید می‌کنند حل بحران آب در سیستان، تنها از طریق همکاری مشترک و رعایت حقوق بین‌الملل امکان‌پذیر است. افغانستان به‌عنوان کشور بالادست، مسئولیت اخلاقی و حقوقی در حفظ جریان آب به‌سمت پایین‌دست دارد؛ موضوعی که با توجه به پیوندهای عمیق فرهنگی دو ملت، می‌تواند به عاملی برای تقویت اعتماد تبدیل شود.
ورود هر قطره آب به هامون، فرصتی برای احیای این اکوسیستم حیاتی است. تالاب‌های هامون نه‌تنها زیستگاه گونه‌های نادر گیاهی و جانوری است، بلکه به‌عنوان یک «سد طبیعی» در برابر طوفان‌های شن و نمک سیستان عمل می‌کند. نابودی آن، امنیت زیستی میلیون‌ها نفر را در معرض خطر قرار می‌دهد.
سیستان؛ آیینه تمام‌نمای تغییرات اقلیمی
سیلاب دشتمال، اگرچه امیدوارکننده است، اما نشانه‌ای از «بی‌ثباتی اقلیمی» در منطقه نیز هست. کاهش بارش‌ها، افزایش دما و مدیریت نادرست منابع آبی، سیستان را به یکی از آسیب‌پذیرترین نقاط ایران در برابر بحران آب تبدیل کرده است.
حق‌آبه؛ حق شرعی و قانونی مردم سیستان
حجت‌الاسلام حیدر علی راشکی، امام جمعه شهرستان زهک در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم از ورود مقداری آب به منطقه سیستان خبر داد و گفت: الحمدالله بعد از مدت‌ها شاهد این بودیم که مقداری آب وارد منطقه سیستان شد.
وی افزود: این آب به عنوان یک سیلاب و دشمالی بوده که سال‌های گذشته، پیش از ایجاد موانع طبیعی در مسیر رودخانه هیرمند، به‌طور طبیعی و جدا از حق‌آبه به منطقه سیستان وارد می‌شد.
راشکی به مصاحبه‌های اخیر مقامات کشور افغانستان اشاره کرد و گفت: بعضی از مسئولین کشور افغانستان به حق‌آبه مردم سیستان اعتراف و بیان کردند که این حق، هم حق شرعی و هم حق قانونی مردم سیستان است و ما این حق آبه را به آن‌ها می‌رسانیم.
امام جمعه شهرستان زهک افزود: این سخنان زیباست، اما تا زمانی که مردم منطقه سیستان آب را در نهرها و رودهای منطقه جاری نبینند، به این وعده‌ها دلخوش نخواهند شد.
راشکی تصریح کرد: امید داریم که تلاش‌های لازم در این زمینه انجام گیرد و مردم سیستان بی‌صبرانه منتظر تحقق وعده‌ها هستند.
مردم چه می‌گویند؟
رضا، کشاورز اهل زابل در این خصوص ضمن ابراز خوشحالی از ورود آب به سیستان، می‌گوید: «این آب که از افغانستان اومده، مثل بارون رحمته! زمین‌هامون سه ساله تشنه هست... اما می‌ترسم باز هم این اندک آب خشک بشه و این آب موقتی باشه. دولت باید با افغانستان صحبت کنه تا حقمون تامین و پرداخت بشه»
فاطمه، معلم و فعال محیط‌زیست در زهک می‌گوید: «ورود آب به سیستان اگر تداوم پیدا کنه می‌تونه نفس تازه‌ای برای پرنده‌ها و ماهی‌های منطقه باشه. اما این کافی نیست. حق آبه محیط‌زیستی تالاب باید در معاهده‌ها گنجونده شه. ما داریم هامون رو برای نسل بعد از دست می‌دیم».
احمد، مغازه‌دار مرزی در هیرمند می‌گوید: «مردم افغانستان برادران ما هستن، اما بعضی وقتا سیاست‌مداراشون فراموش می‌کنن که آب هیرمند فقط مال اونها نیست. این سیلاب نشون داد اگر همکاری کنن، سیستان دوباره سبز میشه. امیدوارم طالبان به تعهدات گذشته احترام بذارن.»
با وجود تمام چالش‌ها، جاری شدن دشتمال یادآور این واقعیت است که «حیات سیستان وابسته به همکاری افغانستان» است. انتظار می‌رود هیئت حاکم در کابل، با درک اهمیت همزیستی مسالمت‌آمیز، گام‌های عملی برای اجرای عادلانه معاهدات آبی بردارد. این امر نه‌تنها حق مسلم مردم ایران است، بلکه تضمینی برای توسعه پایدار در هر دو سوی مرز خواهد بود.
منبع تسنیم