سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتاب مقدس مسلمانان در طول قرن‌های گذشته به شیوه‌های مختلفی تا به امروز کتابت شده است. در عصر جدید و با دسترسی بشر به صنعت چاپ، نشر کتاب‌های مذهبی نیز دچار تحول می‌شود. هر چند برخی علمای اسلامی در ابتدا مخالفت‌هایی داشته‌اند. مجید جلیسه پژوهشگر تاریخ چاپ و کتاب در پاسخ به پرسش‌های ایبنا به روند چاپ نخستین قرآن‌ها در ایران و جهان اشاره می‌کند.
- همانطور که می‌دانید ترجمه و چاپ متن‌های مقدس در اروپا با مقاومت‌هایی روبه‌رو بوده است. آیا در سرزمین‌های اسلامی نیز چنین مقاومت‌هایی درباره چاپ قرآن شکل گرفته است؟
در خصوص چاپ متون مقدس در اروپا چالش آنچنانی وجود نداشته است. کما اینکه انجیل اولین کتابی است که در اروپا و توسط گوتنبرگ چاپ و منتشر می‌شود. البته این دلیل هم داشته است که مهم‌ترینش موضوع بازاریابی کتاب است. یعنی گوتنبرگ و بسیاری دیگر از چاپچیان می‌دانستند که مخاطب کتاب جامعه باسواد و پولدار است و هر دوی این‌ها در آن زمان در کلیساها متمرکز بود. کلیسا هم پول داشت که برای چاپ و یا خرید کتاب هزینه کند و هم مخاطبش را داشت. و اساساً شروع چاپ در بسیاری از کشورهای جهان توسط کلیساها صورت می‌گیرد. در همین ایران دوره صفویه اولین بار کلیسای وانک در محله جلفاست که صنعت چاپ راه‌اندازی می‌شود و اولین کتاب در ایران توسط همین چاپخانه منتشر می‌شود که کتاب زبور داود یا به همان زبان ارمنی ساغموس است که به سال ۱۶۳۸ م چاپ و منتشر می‌شود.
در همسایگی ما یعنی امپراتوری عثمانی نیز وضعیت برهمین منوال است. اولین کتابی که به زبان فارسی و البته به خط عبری در قسطنطنیه چاپ و منتشر می‌شود، نسخه‌ای از تورات است و حتی اولین نسخه به خط و زبان عربی نیز باز ترجمه کتاب مقدس است که به سال ۱۷۰۶ م در حلب چاپ و منتشر می‌شود. در کل می‌خواهم اینطور بگویم که چاپ و انتشار کتاب مقدس با حمایت کلیساها اتفاقاً مقدمه ورود صنعت چاپ به بسیاری از کشورها شده است.
اما در ممالک اسلامی خلاف این است. یعنی مسلمان‌ها از همان ابتدا نسبت به چاپ متون مقدس خود موضع داشته و مخالف بودند. این موضع مخالف به کمی قبل‌تر هم برمی‌گردد و چه‌بسا باید اینطور بگوییم که مسلمان‌ها با هر پدیده‌ای که به موضوع کتاب و سنت اسلامی ربط داشته و از غرب به این کشورها وارد می‌شده زاویه داشتند.
- اگر امکان دارد درباره تاریخچه مواجهه اروپایی‌ها با کاغذ و چاپ و نیز واکنش مسلمانان توضیح دهید.
برای پاسخ به این پرسش باید به قرن ۹ هجری قمری برگردم. اروپایی‌ها تقریباً از قرن ششم به بعد است که هنر ساخت کاغذ را از مسلمانان آموختند، اما طی یکی دو قرن خودشان تبدیل به یکی از سازندگان کاغذ شدند و حتی گوی سبقت از مسلمانان را ربوده و دست به تولید و صادرات کاغذ به دیگر کشورها خاصه کشورهای اسلامی زدند. مسلمانان که خود سازنده کاغذ و انتقال دهنده این فن به کشورهای اروپایی بودند در اولین واکنش، برخی سؤالات دربارۀ حکم فقهی نوشتن بر روی این نوع از کاغذها را مطرح کردند. چرا که این کاغذها با دستان کفّار که از نظر مسلمانان نجس است ساخته می‌شد و قرار بود که آیات و روایات مسلمانان بر روی آنها کتابت شود. این موضوع در میان مسلمانان مغرب تا بدانجا تبدیل به دغدغه می‌شود که یکی از علمای آن دیار به‌نام محمد بن احمد بن مَرزوق (۷۶۶- ۸۴۲ ق) در سال ۸۱۲ ق رساله‌ای کوتاه با نام «تَقریرُ الدَّلیل الواضح المَعلوم علی جَواز النَّسخ فی کاغَد الرُّوم» به‌نگارش درمی‌آورد.
مسلمانان می‌خواستند کتابی با آداب و شرایط اسلامی و شرعی داشته باشند و معتقد بودند که جوهر، قلم، کاغذ و هرچیز که به کتاب و کتابت ربط پیدا می‌کرد می‌بایست پاک و عاری از هرگونه شبه باشد. در آداب اسلامی نیز می‌دانیم که مثلاً کتابت آیات نیز شرایط خاص خود را دارد و مثلاً مستحب است که کاتب هنگام کتابت وضو گرفته و رو به قبله بشیند و کتابت بکند. و یا می‌دانیم که برخی از علمای سلف شیعه حکم بر عدم مسح قرآن بدون وضو می‌دادند و البته در میان علمای اهل سنت نیز برخی چنین فتاوای داشته‌اند. البته که در میان علمای جدید این موضوع کمی تعدیل شده و برخی هم با احتیاط سخن گفته‌اند. می‌خواهم بگویم که اساساً چنین مباحثی نسبت به متون مقدس مسلمانان حتی قبل از ورود صنعت چاپ هم مطرح بوده است.
- نخستین مواجهه علمای اسلام با مسئله چاپ قرآن در کجا مطرح شد؟
اولین بار که در ابتدای قرن ۱۸ میلادی و در امپراتوری عثمانی موضوع چاپ متون دینی اسلامی به خط و زبان عربی مطرح می‌شود، مخالفت شدیدی نیز در سطح جامعه و البته بیشتر و در ابتدا توسط کاتبان به دنبال دارد. کار تا آنجا بالا می‌گیرد که بسیاری از کاتبان استانبول قلم‌های خود را در تابوت ریخته و شروع به تظاهرات کرده و به اصطلاح قلم و کتابت را تشییع جنازه می‌کنند و این حرکت آنها باعث برانگیخته شدن اعتراضات می‌شود.
البته برخی از مورخان معتقدند که اعتراضات بیشتر به‌خاطر در خطر بودن موقعیت شغلی کاتبان بوده است. اما به هر روی کاتبان با بهانه اهانت و جسارت به مقدسات پا پیش گذاشته و بسیاری از مفتیان شهر را با خود همراه می‌کنند. تا جایی که ابراهیم متفرقه که مؤسس اولین چاپخانه در این شهر است را وادار به عقب نشینی کرده و او می‌پذیرد که تنها به چاپ و انتشار کتاب‌های غیردینی اقدام کند. این موضوع در آن روزگار چنان داغ می‌شود که متفرقه برای آرام کردن جو عمومی جامعه و همراه کردن مردم با خود دست به چاپ کتابی با نام «وسیله الطباعه» می‌کند که در آن مجموعه‌ای از سؤالات از علمای مختلف استانبول را به همراه جواب آنها در اجازه چاپ کتاب‌های غیر دینی را منتشر می‌کند. این حساسیت در خصوص چاپ متون مقدس و در صدر آنها قرآن در امپراتوری عثمانی تا بیش از یک قرن باقی می‌ماند.
- چالش‌های خط عربی به عنوان خط قرآن برای دستگاه‌های اولیه چاپ در قرون گذشته چگونه چالش‌هایی بوده و با چگونه راهکارهایی برطرف شد؟
تفاوت خط لاتین و خط عربی در صنعت چاپ سربی یا همان چاپ حروفی بسیار زیاد است. مشکل اصلی هم در خط عربی این است که حروف ناگزیر از اتصال هستند. در حالی که در حروف لاتین هیچ نوع اتصالی وجود ندارد و حروف هر کدام یک کارکتر جدا از هم هستند که با کنار هم قرار گرفتن آنها یک کلمه شکل می‌گیرد. در حالی که در خط عربی مثلاً در کلمه «الله» و یا کلمه «محمد» ناگزیر از ایجاد اتصال بین برخی و یا همه حروف هستیم.
برای همین است که ورود این خط به صنعت چاپ در اروپا با حدود نیم قرن تأخیر اتفاق می‌افتد. اما در هر صورت این اتفاق می‌افتد و چاپخانه‌داران اروپایی موفق به طراحی حروف عربی می‌شوند و از ابتدای قرن ۱۶ میلادی است که چاپ کتاب با زبان و خط عربی در اروپا آغاز می‌شود. اولین کتاب «صلاه السواعی» است که به سال ۱۵۱۴ م در فانوی ایتالیا منتشر می‌شود.
البته ما در نمونه‌های اولیه این خطوط شاهد مشکلات متعددی هستیم و در کتاب بسیاری از قواعد نگارشی آنگونه که باید رعایت نشده، اما به هر روی موضوع پیوستگی به شکل ابتدایی و البته موضوع اعراب که در خط عربی مخصوصاً برای غیر عرب زبان‌ها مهم است تا حدی حل می‌شود.
- اگر از نخستین چاپ قرآن در ونیز در میانه قرن شانزدهم بگذریم که ظاهراً به دستور پاپ نسخه‌های آن قرآن جمع‌آوری شد، اولین انتشار پرتیراژ قرآن درون مرزهای دول اسلامی به چه زمانی و کجا بازمی‌گردد؟
پرتیراژترین قرآن در اروپا قرآن آبراهام هنکلمان است که به سال ۱۶۹۴ م در هامبورگ چاپ و منتشر می‌شود. بعد از آن هم در روسیه قرن ۱۷ میلادی است که قرآن معروف سن‌پترزبورگ به سال ۱۷۸۷ و بعد از آن با فاصله‌های کمی چندین و چند بار چاپ و منتشر می‌شود.
اما در ممالک اسلامی این ایران است که اولین بار در سال ۱۲۴۲ق/۱۸۲۶ م در شهر تهران توسط میرزا زین العابدین تبریزی با تکنیک چاپ حروفی منتشر می‌شود. البته تیراژ این قرآن برای ما مشخص نیست اما می‌توان حدس زد که حدوداً پانصد نسخه تیراژ داشته است. بعد از این نیز تا سالیان سال، قرآن‌های متعددی در شهر تهران با تکنیک چاپ حروفی بارها و بارها منتشر می‌شود و البته با ورود صنعت چاپ سنگی به تبریز و انتشار اولین کتاب به سال ۱۲۴۹ ق با این تکنیک و در شهر تبریز که اتفاقاً قرآن است شاهد انتشار گسترده قرآن در شهرهای مختلف ایران من‌جمله تبریز، تهران، اصفهان و دیگر شهرها هستیم.
جالب توجه اینکه در همین سال‌ها در امپراتوری عثمانی با وجود آنکه از لحاظ تکینیک چاپ هم از ما قدیمی‌تر و هم به‌روزتر بودند اما کماکان اجازه چاپ و انتشار قرآن در این امپراتوری داده نمی‌شود و از همه جالب‌تر اینکه هم قرآن‌های چاپ روسیه و هم قرآنی که در ایران چاپ و منتشر شده اجازه ورود به این امپراتوری را نداشته است.
- نخستین بار که قرآن در ایران منتشر شد چه زمانی بود؟ توسط چه کسی؟ آیا می‌توان تاریخی را برای سرآغاز چاپ قرآن در ایران مدنظر قرار داد؟
اشاره کردم که اولین بار در دوره فتحعلی‌شاه قاجار و به سال ۱۲۴۲ ق است که توسط میرزا زین العابدین تبریزی که متخصص طراحی و ساخت حروف سربی است در شهر تهران قرآنی با استفاده از خط نسخ و البته با اعراب چاپ و منتشر می‌شود.
این آقای میرزا زین العابدین تبریزی اعجوبه زمان خود است. هرچند اطلاعات دقیقی در خصوص زندگی او نداریم اما می‌دانیم که وی توسط عباس‌میرزا نایب‌السلطنه به خارج از ایران فرستاده شده تا فن چاپ و ساخت حروف را بیاوزد. او در ابتدا مدتی در تبریز مشغول به چاپ کتاب می‌شود و اولین‌بار به سال ۱۲۳۴ ق است که در انتهای چاپ دوم رساله جهادیه میرزا عیسی قائم مقام فراهانی با نام او آشنا می‌شویم. از قرار معلوم در سال ۱۲۳۷ ق است که فتحعلی‌شاه دستور راه‌اندازی چاپخانه‌ای در دارالخلافه تهران را می‌دهد و عباس‌میرزا او را به تهران گسیل می‌دارد. و میرزا زین‌العابدین موفق می‌شود که در سال ۱۲۳۹ ق اولین کتاب را با نام «محرق القلوب» در این شهر چاپ و منتشر کند.
اما از چاپ اولین کتاب در تبریز در سال ۱۲۳۳ ق تا چاپ قرآن به سال ۱۲۴۲ قمری حدود ده سال زمان می‌برد. چرا که مسئله و دغدغه اصلی برای چاپ و انتشار کتاب با اهمیتی چون قرآن اعراب‌گذاری آن و البته بی‌غلط بودن آن است. موضوع اعراب‌گذاری در کتاب‌های چاپ حروفی در آن روزگار یک چالش بزرگ به‌شمار می‌رفته است. آن هم برای کتابی که تمامی کلماتش می‌بایست اعراب داشته باشد. خلاصه همین موضوع است که چاپ و انتشار کتاب مقدس مسلمانان یعنی قرآن را با تأخیر مواجه می‌کند.
البته که میرزا زین‌العابدین تبریزی به خوبی از پس این چالش‌ها برمی‌آید و کتابی که چاپ می‌کند با همه عیب‌ها و مشکلاتی که دارد بسیار از زمان خود جلوتر است و من فکر می‌کنم که ما ایرانی‌ها می‌بایست به‌خود افتخار کنیم که اولین کشور مسلمانی هستیم که موفق می‌شویم قرآن یعنی کتاب اول مسلمان‌ها به شیوه‌ای خوب و آراسته چاپ و منتشر کنیم.
∎