به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، ساعت‌سازی به عنوان یک هنر ظریفه، از دوره صفویه وارد ایران شد. از این دوره به بعد، ساعت‌های عقربه‌ای به‌تدریج در کشور رواج پیدا کرد، اما به دلیل قیمت بالا تا اواسط دوره قاجار هنوز حکم یک کالای لوکس را داشت. اما خیلی زود مورد توجه قرار گرفت و استفاده از آن در مراکز مهم فراگیر شد. آستان قدس رضوی نیز از این قائده مستثنی نبود و خیلی زود به جمع استفاده کنندگان ساعت پیوست و شغلی با عنوان «ساعت‌ساز آستان‌قدس» در سازمان اداری این نهاد تعریف شد. شغلی که از اعتبار بالایی برخودار شد و حتی یکی از موقوفات را نیز از آن خود کرد.
بنابر روایت شبستان، «امیر سعدالدین محمد» وزیر خراسان، در سال ۱۰۹۳ق / ۱۰۶۱ش مزرعه «گودسلوک» را وقف کرد، یکی از مصارف درآمد آن را «اجرت ساعت‌ساز آستان‌قدس» تعیین کرد. قرار دادن چنین مصرفی برای یک موقوفه، حکایت از تثبیت شغل ساعت‌سازی در آستان‌قدس رضوی از دوره صفویه به بعد دارد.
ساعت‌های به کار گرفته شده در حرم مطهر رضوی، هر چند با الگوی مهندسی وارداتی، اما به دست سازندگان و هنرمندان ایرانی ساخته و تنظیم می‌شد.
نخستین ساعت بزرگ حرم رضوی
در ۱۱۱۴شمسی یعنی زمانی که نادر شاه افشار به قدرت رسید، در اولین گام پس از استقرار در پایتخت خود یعنی مشهد دست به اقدامات جدیدی زد. از جمله آن می توان به اقدامات عمرانی او در شهر و حرم رضوی اشاره کرد. او در مرداد همان سال دستور داد ساعتی بزرگ برای حرم مطهر رضوی ساخته و بر فراز ایوان عباسی صحن عتیق(این ایوان در دوره شاه عباس دوم صفوی ساخته شد) نصب شود. براساس اسناد موجود این ساخت این توسط صنعتگران و هنرمندان ایرانی انجام شده است. در سیاهه مربوط به لوازم ساخت این ساعت نشانه‌هایی از تولید زنگ برنجی دیده می‌شود که می‌تواند نشانه‌ای بر وجود زنگ ساعت در حرم مطهر رضوی در ۲۸۹ سال پیش باشد.
فرآیند ساخت این ساعت حدود ۱۰۰ روز طول کشید. از این دوره به بعد، عنوان «ساعت بزرگ» در اسناد حرم مطهر جایگاه خاص خودش را پیدا کرد و ساعت‌ساز آستان‌قدس رضوی موظف بود کار تنظیم و تعمیر ساعت را طبق برنامه انجام دهد. «میرزامحمدمهدی ساعت‌ساز» در قبال این کار از محل موقوفه اجرت دریافت می کرد. در سند شماره ۲۹۳۲۳ مرکز اسناد بنیاد پژوهش‌های آستان‌قدس رضوی آمده است که او اجرتی در قالب سه خروار گندم و دیگر اقلام تعیین شده دریافت می کرده است. تاریخ این سند، مربوط به شعبان سال ۱۲۶۵ق / تیر سال ۱۲۲۸ش، مقارن با آغاز حکومت ناصرالدین‌شاه و تسلط «حسن‌خان سالار» بر مشهد است و نشان می‌دهد برنامه نگهداری و تنظیم ساعت تحت هیچ شرایطی متوقف نشده‌بود.
حکایت ساعت مظفری
اما در اواخر دوره ناصرالدین شاه، امین الملک ساعتی خریداری کرد که در اوایل دوره مظفری در محل ساعت قبلی یعنی ایوان عباسی صحن عتیق نصب و ساعتی قدیمی جمع آوری شد.
نصب ساعت مظفری، یعنی همان ساعتی که ظاهراً توسط امین‌الملک از انگلیس خریداری و در حرم مطهر رضوی نصب شد، در نیمه دوم دهه ۱۲۷۰ش اتفاق افتاد. برای نصب ساعت، برجی حلبی را بر فراز ایوان غربی صحن عتیق ساختند و از آن به بعد این ایوان به «ایوان ساعت» مشهور شد. برخلاف ساعت قدیمی ایوان عباسی که تنها یک صفحه برای نشان دادن زمان داشت، ساعت جدید از چهار صفحه در چهار طرف برخوردار بود و با صدای زنگ، ساعت را اعلام می‌کرد. در محیط محدود شهری مشهدِ عصر مظفرالدین‌شاه، صدای این ساعت در تمام شهر شنیده می‌شد و به این ترتیب، همه مشهدی‌ها می‌توانستند از آن استفاده کنند. با این حال در اواخر دهه ۱۳۲۰ش مشکلی پیش آمد که مسئولان وقت را ناچار به برچیدن ساعت مظفری کرد. سنگینی ساعت از یک سو و از سوی دیگر، گود کردن غیراصولی کف نهر نادری که از میان دروازه غربی صحن عتیق و زیر ایوان ساعت عبور می‌کرد، موجب نشست ساختمان ایوان غربی شد و فرایند برداشتن ساعت را اجتناب‌ناپذیر کرد.
ساعت معاون و میهمانی در حرم
بعد از این اتفاق ساعت دیگری که مرحوم عبدالحسین معاون از آلمان خریداری کرده بود جای ساعت مظفری را گرفت.
ساعت مظفری امروزه در صحن نو (آزادی) و بر فراز ایوان جنوبی آن (ایوانی که به رواق امام خمینی(ره) متصل می‌شود) و بالای یک برج تازه‌ساز قرار دارد، اما زنگ آن فعال نیست. ساعت معاون نیز همان‌طور که اشاره کردیم، در صحن عتیق نصب است و صدای زنگ آن به گوش زائران و مجاوران می‌رسد. این ساعت توسط محمدحسین صالحی ساعت ساز آستانه در برج ایوان ساعت صحن قدیم نصب شد. این ساعت در حال حاضر به وسیله ی الکتروموتور هر ۲۴ ساعت یک بار کوک می شود و چنانچه با خاموشی برق مواجه شود کوک آن تا ۲۴ ساعت جواب خواهد داد. به گفته یکی از خراسان پژوهان از سال ۱۳۶۳ شمسی کوک کردن ساعت‌های حرم برقی شد. به گفته رضا سلیمان نوری کوک ساعت روزانه ۲ بار با الکتروموتور به صورت خودکار صورت می‌پذیرد و در صورت قطع برق تا ۲۴ ساعت کوک است. همچنین، در صورت طولانی شدن قطع برق کوک ساعت به وسیله هندل و با دست انجام می‌شود. این ساعت دارای دو نوع صدای زنگ است. یعنی به ازای هر ربع یک زنگ و در هر ساعت به تعداد ساعتی که نمایش داده می‌شود، زنگ نواخته می‌شود. عقربه های آن درشت و نوشته ها و ارقام برای همگان روشن و قابل رؤیت است و در فواصل معین زنگ می زنند و وقت را اعلام می کنند.
ساعت آفتابی صحن جمهوری اسلامی
یکی دیگر از ساعت های حرم امام رضا(ع)، ساعت آفتابی صحن جمهوری است؛ این ساعت به طول ۶/۱ متر و عرض ۴/۱ متر از سنگ مرمر سفید در سال ۱۳۶۷ شمسی توسط معمار آستان قدس رضوی مرحوم حاج محمد صادق حامد رأفتی ساخته شده است. طرح کلی این ساعت کلمه «الله» بوده و در تزیینات جزئی آن نظیر عددهای ساعت، آیاتی از قرآن کریم به کار رفته است.
نحوه کار این ساعت بدین ترتیب است که وقتی نور خورشید بر شاخص وسط آن می تابد، سایه شاخص عددی را نشان می دهد. با گردش نور خورشید سایه شاخص نیز تغییر کرده، هنگام ظهر بر روی عدد صفر قرار می گیرد و به کوچکترین حد خود می رسد که نشان از رسیدن ظهر شرعی است. هنگامی که سایه شاخص روی عدد یک قبل یا بعد از صفر قرار می گیرد، نشان از این دارد که یک ساعت به ظهر مانده یا یک ساعت از ظهر گذشته است و در مورد دیگر اعداد نیز به همین ترتیب زمان قبل و بعد از اذان محاسبه می شود.
شاخص آفتابی مسجد جامع گوهرشاد
دیگر ساعت حرم امام رضا(ع) که روی ستونی به ارتفاع حدوداً دو متر و قطر تقریبی نیم متر، در قسمت شمال شرقی صحن مسجد جامع گوهرشاد واقع شده، یک شاخص برنجی است که برای تعیین وقت شرعی استفاده می‌شود. کسی نمی‌داند که نخستین بار چه زمانی و توسط چه کسی این شاخص در مسجد گوهرشاد نصب شده است؛ برخی می گویند این شاخص توسط شیخ بهایی ساخته شده است که اگر چنین باشد، احتمالاً حدود ۴۰۰ سال از عمر آن گذشته است.
شکل این شاخص به صورت ذوزنقه‌ای قائم‌الزاویه به قطر پنج میلی‌متر است که از ساق عمودی ۱۲ سانتی‌متری برخوردار است. روی سمت شرقی شاخص، یک علامت پیکان و عبارت «امتداد محور عالم یا ستاره جدی» کنده‌کاری شده است که نشان می‌دهد نوک شاخص، به سمت ستاره قطبی قرار دارد. روی سنگ دایره‌ای کف شاخص، خط ظهر شرعی کشیده شده است که هنگام تطبیق سایه با این خط، اذان ظهر توسط مؤذن مسجد اقامه می‌شود.
نکته بسیار جالب درباره شاخص آفتابی مسجد گوهرشاد این است که مؤذن می‌تواند از فراز گلدسته، خط سایه آن را ببیند و متوجه زمان تقریبی ظهر شرعی شود و دیگر آنکه ارتفاع ایوان‌ها، منارهها و گنبد مسجد جامع گوهرشاد، به سبب تابش مایل خورشید در برخی فصول سال، مانع رسیدن آفتاب به شاخص نشود. به‌علاوه، سایه ستون پایه شاخص به‌عنوان یک زمانسنج بزرگ برای عامه مردم، در تعیین زمان تقریبی ظهر شرعی بوده است. در نقشهای که به سال ۱۳۴۲ قمری از مسجد گوهرشاد تهیه شده از این شاخص با عنوان شاخص ظهر شیخ بهایی یاد شده است.
∎