به گزارش خبرگزاری ایمنا، ایران باستان پرورش‌دهنده دانشمندانی بود که جهان را دگرگون کردند و در همین راستا در دوران هخامنشیان سیستم‌های پیشرفته مهندسی همچون قنات (شبکه آبیاری زیرزمینی) و معماری باشکوه تخت جمشید توسعه یافت، منابع تاریخی از نظام آموزشی مدون و اختراعاتی همچون سیستم چاپار (پست) در این دوره خبر می‌دهند، همچنین این تمدن با ایجاد زیرساخت‌های پایدار، پایه‌های مدیریت منابع طبیعی را نیز بنا نهاد.
همچنین در دوران ساسانیان، مراکزی همچون دانشگاه جندی شاپور به عنوان یکی از نخستین دانشگاه‌های جهان، میزبان دانشمندان از ادیان و ملیت‌های مختلف بود، این مرکز علمی نه‌تنها به تحصیل و تحقیق، بلکه به ترجمه و حفظ آثار علمی یونان باستان نیز می‌پرداخت، پس از اسلام نیز دانشمندان ایرانی همچون خوارزمی (پدر جبر)، ابن هیثم (پدر اپتیک) و رازی (پزشک برجسته) با تحقیقات خود پایه‌های علوم مدرن را بنا نهادند، خواجه نصیرالدین طوسی در قرن ۱۳ میلادی با تأسیس رصدخانه مراغه، تحولی در نجوم ایجاد کرد و نظریات او بعدها الهام‌بخش کپرنیک شد، این رصدخانه که مجهز به ابزارهای دقیق نجومی بود، به عنوان نمونه‌ای از همکاری بین فرهنگی و علمی در تاریخ شناخته می‌شود.
این میراث علمی در دوران معاصر نیز ادامه یافته است و ایران، امروزه با دستاوردهایی در حوزه‌های نانو، هوافضا و پزشکی، حضور فعالی در مرزهای دانش جهانی دارد، با این حال چالش‌هایی همچون فرار مغزها و تحریم‌های بین‌المللی، مسیر پیشرفت را پیچیده کرده‌اند؛ استراتژی‌هایی همچون سرمایه‌گذاری روی نخبه‌پروری، تقویت همکاری‌های بین‌المللی و تدوین برنامه‌های بلندمدت علمی می‌تواند به غلبه بر این موانع کمک کند، برای نمونه توسعه پارک‌های علم و فناوری و حمایت از استارت‌آپ‌های نوآورانه، نشاندهنده تلاش‌های اخیر ایران برای ایجاد زیرساخت‌های پایدار علمی است، همچنین تمرکز بر آموزش تخصصی و جذب دانشجویان خارجی، می‌تواند به بهبود جایگاه علمی کشور کمک کند.
ایران با سرمایه‌گذاری در نانوفناوری از سال ۱۳۸۰، امروز رتبه چهارم جهان در تولید مقالات علمی این حوزه را دارد، براساس گزارش StatNano در ۲۰۲۱، ۵.۵ درصد مقالات نانو جهان متعلق به ایران است، همچنین ۲۴۰ شرکت فعال در این حوزه بیش از ۶۵۰ محصول نانویی تولید کرده‌اند که به ۴۷ کشور صادر می‌شود، ستاد توسعه فناوری نانو با تدوین سند راهبردی تا ۱۴۱۲، هدف افزایش سهم بازار جهانی را دنبال می‌کند و قصد دارد تا ۱۰ درصد رشد سالانه در این حوزه را تحقق بخشد، این آمارها نشاندهنده پیشرفت چشمگیر ایران در عرصه نانوفناوری است.
ایران در زمره ۱۰ کشور دارای فناوری کامل فضایی است، ماهواره‌بر سیمرغ با قابلیت حمل محموله‌های ۳۴۰ کیلوگرمی به مدار LEO تا ۲۰۲۴ شش پرتاب موفق داشته است، در سال ۱۴۰۳ ایران با پرتاب ماهواره‌های هدهد و کوثر (ساخته بخش خصوصی) از پایگاه روسیه، گامی در توسعه مشارکت‌های بین‌المللی برداشت، همچنین ارسال میمون به فضا در ۲۰۱۳ ایران را در جمع هفت کشور دارای این فناوری قرار داد، این پیشرفت‌ها نشاندهنده توانایی ایران در ترکیب دانش نظری و عملی در حوزه فضاست، علاوه بر این توسعه فناوری ماهواره‌برها به کاهش وابستگی به فناوری خارجی کمک کرده است.
مرکز رویان در اصفهان با تولد نخستین گوسفند شبیه‌سازی شده در خاورمیانه (۱۳۸۵) جایگاهی جهانی یافت، این مرکز امروزه در خط مقدم تحقیقات سلول‌های بنیادی و درمان‌های نوین پزشکی قرار دارد، در دوران همه‌گیری کووید -۱۹، ایران با تولید واکسن کووایران برکت به یکی از معدود کشورهای تولیدکننده واکسن تبدیل شد، رضا ملک‌زاده با مطالعه کوهورت گلستان، سرطان‌زایی تریاک را اثبات کرد، یافته‌ای که در مجلات معتبری همچون Lancet منتشر شد و تأثیر قابل توجهی در سیاست‌های بهداشتی جهانی گذاشت، این دستاوردها نشاندهنده ظرفیت بالای ایران در عرصه پزشکی ترجمه‌ای است.
علی جوان، فیزیکدان ایرانی، مخترع لیزر گازی در دهه ۱۹۶۰ میلادی است، این اختراع پایه‌های فناوری لیزر را در صنایع پزشکی و نظامی شکل داد، ایران به فناوری چرخه سوخت هسته‌ای دست یافته و راکتور تحقیقاتی تهران را بازطراحی کرده است، غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰ درصد نشاندهنده توانمندی فنی است، این پیشرفت‌ها در شرایط تحریم‌های بین‌المللی، نشاندهنده انعطاف‌پذیری سیستم علمی ایران است، همچنین، تلاش‌ها برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای همچنان ادامه دارد.
پروفسور لطف‌الله عسکرزاده مشهور به لطفی‌زاده، بنیانگذار منطق فازی، انقلابی در هوش مصنوعی ایجاد کرد، در ۲۰۲۴، ایران در تولید مقالات هوش مصنوعی رتبه ۲۰ جهانی و در نیروی انسانی مرتبط رتبه هفت را دارد، این رتبه‌ها با وجود چالش‌هایی همچون دسترسی محدود به پلتفرم‌های جهانی، نشاندهنده ظرفیت بالای جوانان ایرانی در این حوزه است، علاوه‌بر این توسعه استارت‌آپ‌های فناوری در حوزه هوش مصنوعی، نویدبخش تحولات بزرگی در آینده است.
براساس گزارش صندوق بین‌المللی پول (۲۰۰۹)، ایران رتبه نخست فرار مغزها در میان ۹۱ کشور در حال توسعه را دارد، ۲۷ درصد ایرانیان مقیم آمریکا دارای مدرک کارشناسی ارشد یا دکترا هستند که بالاترین نرخ در میان گروه‌های مهاجر است، این پدیده سالانه میلیاردها دلار به اقتصاد ایران آسیب می‌زند و موجب از دست رفتن سرمایه انسانی می‌شود، دلایل اصلی این پدیده شامل نبود فرصت‌های شغلی مناسب، تحریم‌ها و محدودیت‌های اجتماعی-سیاسی است، برای مقابله با این چالش، ایجاد زیرساخت‌های حمایتی برای نخبگان و بهبود شرایط کاری ضروری است.
تحریم‌ها دسترسی به تجهیزات پیشرفته (همچون قطعات الکترونیکی) و همکاری‌های علمی را محدود کرده است، با این حال ایران با تکیه بر توان داخلی، در حوزه‌هایی همچون پدافند هوایی (سامانه ۳۵۸) و مهندسی معکوس (جنگنده کوثر) پیشرفت کرده است، این راهکارها نشاندهنده توانایی ایران در خودکفایی و نوآوری تحت فشارهای خارجی است، همچنین گسترش همکاری‌های منطقه‌ای می‌تواند به کاهش تأثیر تحریم‌ها کمک کند.
براساس مطالعات سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) تنها ۲۰ درصد پژوهش‌های ایران کاربردی هستند، نبود سرمایه‌گذاری صنایع در تحقیق و توسعه (R&D) و تمرکز دانشگاه‌ها بر مقالات نظری، مانع تبدیل ایده به محصول شده است، برای نمونه در حالی که دانشگاه‌ها هزاران پروژه تحقیقاتی انجام می‌دهند، تنها ۵ درصد آن‌ها به مرحله تولید صنعتی می‌رسند، ایجاد پارک‌های فناوری و تسهیل همکاری بین دانشگاه و بخش خصوصی می‌تواند این شکاف را پر کند.
نهادهای علمی پیشرو
- دانشگاه صنعتی شریف: رتبه ۱۵۱-۱۷۵ جهان در علوم کامپیوتر (رتبه‌بندی تایمز ۲۰۲۵) و پیشرو در ساخت ماهواره و نانوفناوری، این دانشگاه با همکاری صنعت، پروژه‌هایی همچون ماهواره پیام را به انجام رسانده است، همچنین میزبان برخی از برترین استعدادهای علمی کشور است.
- دانشگاه تهران: توسعه ربات‌های انسان‌نمای سورنا و میزبانی کرسی یونسکو در بیوشیمی، این دانشگاه همچنین در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر پروژه‌های بزرگی را راه‌اندازی کرده است، همکاری‌های بین‌المللی این دانشگاه نیز در توسعه علوم پایه مؤثر بوده است.
- پژوهشگاه رویان: پیشگام در پزشکی بازساختی و سلول‌های بنیادی، این مؤسسه با همکاری بین‌المللی، در حال توسعه درمان‌های نوین برای بیماری‌های ژنتیکی است، موفقیت‌های این مرکز در شبیه‌سازی سلول‌ها، ایران را به رقابت با کشورهای پیشرفته در این حوزه رسانده است.
ایران با تاریخی پربار در علم و فناوری، امروز در حوزه‌هایی همچون نانو، هوافضا و پزشکی به دستاوردهای چشمگیری رسیده است، با این حال چالش‌هایی همچون تحریم‌ها مسیر پیشرفت را تا حدودی محدود کرده است، تقویت ارتباط دانشگاه و صنعت، افزایش بودجه پژوهش و دیپلماسی علمی می‌تواند ایران را به جایگاه واقعی خود در جهان دانش نزدیک‌تر کند، این امر نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت سرمایه‌گذاری هدفمند و ایجاد زیرساخت‌های حمایتی برای نخبگان است، در نهایت، ترکیب توانمندی‌های داخلی با همکاری‌های بین‌المللی، کلید موفقیت ایران در عرصه جهانی علم خواهد بود.