به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، تاریخ ایران در دوره گذار از روزگار باستان به دوران اسلامی برهه بسیار مهمی است که تاکنون پژوهش‌های ارزشمندی درباره مسائل گوناگون آن صورت گرفته است، یکی از این مباحث و موضوعات مهم پدیده‌ای بسیار مهم در تاریخ اجتماعی ایران یعنی عیاری و فتوت است که در این کتاب در بستر تاریخی‌اش و با توجه به ریشه و خاستگاه باستانی آن در ایران دوره ساسانی و مجراهای انتقال آن به دوران اسلامی بررسی می‌شود.
به‌رغم پژوهش‌های فراوان که تاکنون صورت گرفته، مسئله اساسی خاستگاه فتوت و پیروان آن هنوز حل‌نشده باقی مانده است. در این کتاب تلاش شده که جای خالی بحث‌های دقیق و جامع درباره تحول فتوت و عیاری از دوره ساسانیان تا اوایل دوره عباسیان پر شود. فرضیه اصلی کتاب این است که شبه‌نظامیان مشهور به عیاران در جامعه اولیه اسلامی از تبار اسواران یا نیروهای نظامی نخبه ساسانی بوده‌اند.
این کتاب که بر اساس پژوهشی عمیق و با تکیه بر منابع تاریخی و ادبی گوناگون به رشته‌ی تحریر درآمده است، به دنبال ردیابی ریشه‌های عیاران و جوانمردان در فرهنگ و جامعه‌ی ساسانی است. ذاکری با دقتی ستودنی، نشان می‌دهد که چگونه سربازان ساسانی با ارزش‌ها و باورهای خود، در شکل‌گیری و گسترش این نهاد اجتماعی-اقتصادی در دوران اسلامی نقش مهمی ایفا کردند. این کتاب با ارائه تحلیلی نو و منحصربه‌فرد، به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از پیوستگی و تداوم فرهنگ و جامعه‌ی ایران در طول تاریخ داشته باشیم.
در دنیای امروز که با چالش‌های هویتی و فرهنگی متعددی مواجه هستیم، شناخت ریشه‌های تاریخی و فرهنگی خود می‌تواند به ما در مقابله با این چالش‌ها و تقویت هویت ملی کمک کند. کتاب «سربازان ساسانی در جامعه‌ی اسلامی» با بررسی تأثیر فرهنگ و جامعه ساسانی بر دوران اسلامی، به ما نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با شناخت گذشته خود، آینده‌ای بهتر برای خود بسازیم.
نویسنده در اثر حاضر، که در سال ۱۹۹۵ منتشر شده، با دقت علمی مثال زدنی، مسائلی چون ساختار سیاسی و اجتماعی اواخر دوره ساسانی و تحولات سیاسی و اجتماعی منطقه در دو سده اولیه اسلامی، گروه‌های اجتماعی و برخی نحله‌های فکری در دوره مورد نظر را بررسی و تحلیل کرده است.
فصل نخست این اثر درباره ساختار سیاسی_اجتماعی دوره ساسانی و اقشار دوره متأخر این روزگار است که می‌توان آن را مبنا و مقدمه‌ای برای موضوع اصلی کتاب دانست؛ به‌ویژه که در این فصل از وجود ایّاران (بعدها عیّاران) یعنی ملازمان پادشاه که در شکل عمومی‌تر یاور و دستگیر زیردستان خود بودند، پرده برمی‌دارد. این‌ها همان اسواران هستند که از میان نجبای دهقان و آزادان برمی‌خاستند و فرهنگ آموخته بودند و اخلاق پهلوانی داشتند.
در فصل بعد، نویسنده از حضور ایرانیان در جامعه اسلامی اولیه سخن می‌گوید. در این فصل به مسائلی چون حضور برخی نظامیان ایرانی در جبهه مسلمانان در عرصه فتوحات اسلامی، ساختار اجتماعی دو شهر مهم عراق یعنی بصره و کوفه، و تبارشناسی برخی از اقوام که نام آن‌ها در منابع این دوره به چشم می‌خورد و بحث پیوند عمیق میان ایرانیان و مذهب تشیع پرداخته شده است؛ موضوعی که در قسمت‌های مختلف کتاب اشاره‌هایی به آن شده است و دیدگاه معتدل نویسنده را در این خصوص و همچنین در بحث فرایند اسلام‌پذیری ایرانیان نشان می‌دهد.
این فصل با توجه به تحولات مهمی که به‌خصوص در سده اول اسلامی در عراق، شام و خراسان و سپس در جریان انقلاب عباسی رخ داده است طول و تفصیل بیشتری می‌یابد. فصل پایانی نیز به مسئله نفوذ اندیشه و افکار ایرانی در جنبش‌های فکری معتزله، شعوبیه و مانند آن از طریق اسواران اختصاص دارد که البته کامل‌کننده باقی اطلاعاتی است که درباره نظامیان ایرانی در این دوره در دست است. مطالب این فصل اگرچه به تفصیلِ فصول قبل نیست، پربار و درخور توجه است.
نهاد اجتماعی_اقتصادی مشهور به فتوت از سده نوزدهم میلادی موضوع تحقیقات بسیاری بوده است. این تحقیقات از سویی اهمیت اهل فتوت را در بسط و گسترش سازمان‌های گوناگون در قرون میانی اسلامی و از سوی دیگر تأثیرپذیری عمیق آن‌ها را از میراث ایران باستان خاطرنشان می‌کند. پژوهش حاضر از جمله تحقیقات مهم و برجسته درباره تاریخ ایران در دوره گذار از عصر باستان به دوران اسلامی است که به طور دقیق و مفصل به موضوع خاستگاه این نهاد می‌پردازد. نویسنده کتاب، با تسلط چشمگیر بر منابع و مأخذ، ابتدا وجود عیاران، نخستین پیروان آیین فتوت، را در جامعه ساسانی مستند ساخته و سپس به پیگیری تعامل آن‌ها با فاتحان مسلمان تا زمان بنیانگذاری خلافت عباسی پرداخته است.
هر گونه تصوری از اسلام کلاسیک مستلزم در نظر گرفتن پیکره فکری عظیمی است که میراث ایرانی، یونانی و هندی نقش برجسته‌ای در آن داشته است. فتوحات اسلامی به معنای استیلای سطحی بر فرهنگ اواخر عهد باستان بود و هرگز آن را از میان نبرد. جوامع پیش از اسلامِ شرقِ نزدیک مهم‌ترین حافظان مرده‌ریگ شرقی‌یونانی‌مآبی بودند. گرویدن آنان به اسلام این میراث را به جهان اسلام معرفی کرد و یکی از عناصر بنیادین تمدن اسلامی همین سنت عقلانی باستانی است. پژوهش‌های بسیاری درباره ردپای این میراث باستانی در اسلام انجام شده است که الگوی کلیِ تأثیر آن را در جنبه‌های گوناگون فرهنگ و اندیشه اسلامی تأیید می‌کند. ما اکنون در شرایطی قرار داریم که می‌توانیم برخی از این نتیجه‌گیری‌ها را تقویت کنیم.
اسواران ساسانی جبهه مبارز جنبش‌های اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای بودند که آزادان در اواخر عهد اموی و اوایل دوره عباسی صورت دادند. آن‌ها, چه آزاد و چه موالی، از این‌که شهروند درجه دوم جامعه اسلامی به حساب می‌آمدند ناراضی بودند و بسیاری از آنان از جنبش‌هایی که به قدرت رسیدن عباسیان را به دنبال داشت حمایت کردند. عباسیان نیز با انتصاب آن‌ها در مناصب دولتی چون خدمات شهری و دیوانی خدمتشان را جبران کردند. این دیوانیان نیز برای حفظ میراث سیاسی، فکری و اداری ایرانیان سخت تلاش کردند و با مشارکت فعال در پیشرفت‌های علمی این دوره پرتلاطم، پلی میان فرهنگ بدوی عربستان و میراث تمدن ایرانی زدند و از راه‌های گوناگون جهت اعتلای «علوم انسانیِ» در حال تکاملِ اسلامی کوشیدند.
علاقه ایرانیان به مساعی فکری جامعه اسلامی بیش از هر چیز در مجادلات ادبی‌سیاسی شعوبیّه و پویش ایدئولوژیکی که معتزله آغازگر آن بودند نمود یافت. این جنبش‌ها اگرچه از لحاظ شکل و غرض تفاوت داشتند, در بسیاری از جنبه‌ها پدیده‌های بسیار مرتبطی بودند. آن‌ها در این برهه به طور فزاینده‌ای فارغ از شرایط سیاسی و اجتماعی متمایزی که موالی عهد اموی را محدود می‌ساخت رشد کردند و از طریق برخی منازعات ایدئولوژیک برای تحقق برابری با عربان جنگیدند. موفقیت نوکیشان غیرعرب در به دست آوردن حق برابری یا برابری تقریبی با عربان، که نماد آن تغییر خلافت «عربی» اموی به خلافت «ایرانی» عباسی است، سابقه و الگویی برای جذب مردمان دیگر به جهان اسلام شد.
در این کتاب به‌اختصار به نقش مغفول‌مانده آزادان در ظهور مباحثات شعوبی پرداخته شده و در مبحث بعد سهم آن‌ها در تدوین اندیشه معتزلی بررسی شده است. قصد مولف نه کاویدن و توصیف چیستی و چرایی این نهضت‌ها در تاریخ تمدن اسلامی، که پیش از این با موفقیت انجام شده است، بلکه نشان دادن جایگاه آزادان در آن‌ها با توجه ویژه به نقش این مردم در شکل‌گیری نهاد فتوّت است.
گسترش اسلام به عربی شدن همیشگی بین‌النهرین و شمال آفریقا منجر شد، اما در ایران چنین نشد. این هنوز پرسشی معماگونه است که ایران به‌رغم گروش بازگشت‌ناپذیر و کامل به اسلام و اختصاص دادن بی‌سابقه محافل علمی خود به زبان و ادبیات عربی، چگونه بیشتر میراث فرهنگی و مشخصه‌های ملّی خود را حفظ کرد. ساموئل استرن در توضیح این‌که چرا ایرانیان زبان و هویت ملّی خود را مانند مصری‌ها و سوری‌ها ترک نگفتند، به‌درستی توجه را به سنت‌های باستانی ایرانی همچون حماسه‌های پهلوانی جلب می‌کند که احساس گذشته ملّی ایران را زنده نگه می‌داشت. این سنت‌های پهلوانی را آزادان از طریق ترجمه به زبان عربی و با انتقال شفاهی نسل‌به‌نسل حفظ و جاودانه کردند.»
محسن ذاکری، پژوهشگر مطالعات ایران-اسلام بوده است. او در سال ۱۳۵۶ مدرک کارشناسی خود را در رشته ادبیات انگلیسی از دانشگاه تهران دریافت کرد و برای ادامه تحصیل به دانشگاه واشنگتن در سیاتل امریکا رفت و در رشته روانشناسی تحصیل کرد. سپس رشته خود را تغییر داد و به خاورشناسی گرایش پیدا کرد. او در سال ۱۳۶۳ مدرک کارشناسی ارشد خود را اخذ و برای دکتری موضوع عیاران و جوانمردان و فتیان را انتخاب کرد و در سال ۱۳۶۷ از دانشگاه یوتا در شهر «سالت لیک» دکتری گرفت. دکتر ذاکری سپس برای تحقیق به آلمان رفت، اما در بازگشت به او روادید آمریکا را ندادند، در نتیجه در آلمان ماند و پایان‌نامه خود را با تحقیقات بیشتر در سال ۱۳۷۴ به صورت کتاب منتشر کرد. عنوان دقیق این کتاب چنین است: «سربازان ساسانی در جامعه آغازین اسلامی: خاستگاه عیاران و فتوت» (Sasanid Soldiers In Early Muslim Society: The Origins Of ‹Ayyārān And Futuwwa) .
دکتر ذاکری از سال ۱۳۷۳ تا سال ۱۳۷۹ در دانشگاه «هاله و ینا» به آموزش زبان و ادبیات فارسی پرداخت. کتاب دیگر دکتر ذاکری که در سال ۱۳۸۶ توسط انتشارات بریل هلند در دو جلد منتشر شده، به موضوع انتقال دانش و حکمت ایرانی پیش از اسلام به دوران اسلامی اختصاص دارد و عنوان آن چنین است: «خرد ایرانی در لباس عربی: جواهر الکلم و فرائد الحِکم نوشته علی ابن عُبید ریحانی» (Persian Wisdom in Arabic Garb: Ali b. Ubayda al-Rayhani’s Jawahir al-Kilam wa-Far’id al-Hikam) این کتاب در سال ۱۳۸۸ در ایران جایزه کتاب سال را گرفت. آخرین پژوهش او در موضوع ترجمه از یونانی به فارسی میانه در کتاب «چرا علم را ترجمه می‌کنیم؟» (لیدن، ۲۰۲۲) به ویراستاری دیمیتری گوتاس منتشر شده است.
کتاب «سربازان ساسانی در جامعه اسلامی: خاستگاه‌های عیاری و فتوت» نوشته محسن ذاکری با ترجمه حمیدرضا پیغمبری در ۳۳۴ صفحه با شمارگان ۵۵۰ نسخه با قیمت ۳۸۰ هزار تومان در انتشارات ققنوس راهی بازار کتاب شده است.
∎