نویسنده: مبین عبدی، کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا از دانشگاه علامه طباطبایی
دیپلماسی ایرانی: اتحادیه عرب همواره به‌عنوان یک نهاد منطقه‌ای در تحولات سیاسی و بحران‌های خاورمیانه، به‌ویژه در خصوص مسئله فلسطین، نقشی کلیدی ایفا کرده است. بحران غزه و وضعیت فلسطینیان، یکی از چالش‌های بزرگ اتحادیه عرب و کشورهای عربی در چند دهه اخیر بوده است. اجلاس پیش‌روی اتحادیه عرب که قرار است در تاریخ ۴ مارس ۲۰۲۵ (۱۴ اسفند ۱۴۰۳) در قاهره برگزار شود، فرصتی برای بررسی وضعیت فعلی فلسطین و غزه و ارائه سناریوهای مختلف برای حل بحران و پیشبرد اهداف سیاسی در این منطقه خواهد بود.
وضعیت کنونی غزه و فلسطین
نوار غزه: بحران انسانی و اقتصادی
نوار غزه با بیش از دو میلیون نفر جمعیت، همچنان یکی از بحران‌زده‌ترین مناطق خاورمیانه است. این منطقه با مشکلاتی چون محاصره اقتصادی، حملات مکرر اسرائیل، کمبود شدید منابع اولیه مانند برق و آب، و مشکلات انسانی متعددی مواجه است. وضعیت فاجعه‌بار انسانی در غزه، بر پیچیدگی‌های بحران فلسطین می‌افزاید و به‌طور مستمر به فشار بر کشورهای منطقه و اتحادیه عرب می‌انجامد.
گروه‌های مقاومت اسلامی و نقش حماس و جهاد اسلامی
گروه‌های مقاومت اسلامی به‌ویژه حماس و جهاد اسلامی در غزه و دیگر مناطق فلسطینی، به‌عنوان بازیگران اصلی در مقابله با اشغالگری صهیونیست ها عمل می‌کنند. حماس که از سال ۲۰۰۷ کنترل غزه را به‌دست گرفته است، به‌عنوان یک نیروی کلیدی در عرصه فلسطین شناخته می‌شود. این گروه با موضعی قاطعانه نسبت به اشغالگری اسرائیل، همواره در برابر فشارهای داخلی و خارجی مقاومت کرده است.
نقش گروه‌های مقاومت مانند حماس در وضعیت فعلی غزه غیرقابل انکار است و آنها بخشی جدایی‌ناپذیر از معادلات سیاسی فلسطین به شمار می‌آیند. اگرچه برخی کشورها تلاش دارند که این گروه‌ها را از معادله صلح کنار بگذارند، اما بدون حضور این گروه‌ها، راه‌حل واقعی و پایدار برای بحران فلسطین به‌ویژه در غزه غیرممکن خواهد بود.
بحران مهاجرت و طرح اخراج ساکنان غزه
یکی از بحران‌های مهم دیگری که در حال حاضر بر آینده فلسطین و به‌ویژه غزه تأثیر می‌گذارد، بحران مهاجرت است. به‌ویژه در سال‌های اخیر، بسیاری از فلسطینی‌ها به‌دلیل شرایط سخت زندگی در غزه و حملات نظامی اسرائیل، مجبور به ترک خانه‌های خود و مهاجرت به کشورهای همسایه مانند مصر و اردن شده‌اند. این موج مهاجرت، علاوه بر فشار به کشورهای میزبان، به‌ویژه بر مصر و اردن، باعث ایجاد مشکلات جدید اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در این کشورها شده است.
طرح اخراج ساکنان غزه به مصر و اردن
در یکی از سناریوهای مطرح‌شده در دوره ترامپ و برخی تحلیلگران غربی، طرحی برای اخراج جمعیت غزه و انتقال آنها به کشورهای همسایه از جمله مصر و اردن پیشنهاد شد. این طرح که به‌طور غیررسمی به‌عنوان «طرح اخراج غزه» شناخته می‌شود، به‌دنبال حل بحران فلسطین از طریق تغییر جغرافیای سیاسی این منطقه و انتقال ساکنان غزه به دیگر مناطق است. این طرح به‌ویژه از سوی برخی تحلیلگران آمریکایی و اسرائیلی مطرح شد تا به‌نوعی فشار بر کشورهای عربی وارد شود و مسئله فلسطینیان از طریق مهاجرت اجباری حل شود.
اما این طرح با مخالفت شدید فلسطینی‌ها، به‌ویژه گروه‌های مقاومت مانند حماس و جهاد اسلامی، و همچنین کشورهای عربی مواجه شد. فلسطینیان این طرح را به‌عنوان یک اقدام غیرانسانی و نقض حقوق اولیه خود می‌بینند و آن را راه‌حل واقعی برای بحران فلسطین نمی‌دانند. به‌علاوه، کشورهای مصر و اردن نیز از پذیرش چنین طرحی خودداری کرده‌اند، زیرا این اقدام می‌تواند به بحران‌های جدیدی در این کشورها منجر شود و فشارهای اقتصادی، اجتماعی و امنیتی را افزایش دهد.
سناریوهای پیش‌روی فلسطین و غزه
اول: توافق میان حماس و تشکیلات خودگردان فلسطین
یکی از سناریوهای مهم در اجلاس اتحادیه عرب، تلاش برای ایجاد توافق میان حماس و تشکیلات خودگردان فلسطین است. این توافق می‌تواند به‌عنوان یک راه‌حل برای ایجاد وحدت ملی فلسطینی‌ها و مدیریت مشترک نوار غزه و کرانه باختری به‌کار رود. چنین توافقی می‌تواند به‌افزایش همبستگی داخلی فلسطینی‌ها و فشار بر اسرائیل برای آغاز مذاکرات صلح منجر شود.
دوم: حضور نیروهای بین‌المللی برای نظارت بر آتش‌بس و بازسازی
در این سناریو، پیشنهاد حضور نیروهای بین‌المللی برای نظارت بر آتش‌بس و روند بازسازی غزه مطرح است. طبق این پیشنهاد، نیروهای بین‌المللی تحت نظارت سازمان ملل یا اتحادیه عرب می‌توانند در غزه مستقر شده و بر آتش‌بس نظارت کنند. این نیروها همچنین می‌توانند در زمینه کمک‌های بشردوستانه، بازسازی زیرساخت‌ها و تأمین منابع انسانی در غزه فعالیت کنند.
سوم: مذاکرات مستقیم فلسطین و صهیونیست ها
در این سناریو، کشورهای عربی به‌ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی، که در دوره اخیر روابط دیپلماتیک با اسرائیل برقرار کرده‌اند، بر ازسرگیری مذاکرات مستقیم فلسطینی‌ها و اسرائیل تأکید دارند. این مذاکرات می‌تواند تحت نظارت اتحادیه عرب و سازمان ملل آغاز شود و مسائل کلیدی مانند وضعیت قدس، مرزهای فلسطین و حقوق پناهندگان فلسطینی مورد بحث قرار گیرد.
چهارم: ایجاد مناطق امن در غزه
ایجاد مناطق امن در غزه، یکی دیگر از پیشنهادها مطرح‌شده است. در این سناریو، نوار غزه به چند منطقه امن تقسیم می‌شود که در آنها غیرنظامیان از حملات نظامی در امان خواهند بود و سازمان‌های بین‌المللی می‌توانند کمک‌های انسانی را فراهم کنند. این مناطق ممکن است تحت نظارت نیروهای بین‌المللی یا نیروهای کشورهای عربی قرار گیرند.
چالش‌ها و موانع در پیش‌روی سناریوها
هر کدام از سناریوهای پیش‌رو با چالش‌ها و موانع خاصی مواجه است. از جمله این موانع می‌توان به اختلافات داخلی فلسطینی‌ها، نظرات مختلف کشورهای عربی در خصوص نحوه برخورد با رژیم صهیونیستی و حماس، فشارهای بین‌المللی و عدم تمایل اسرائیل به تغییر وضعیت کنونی اشاره کرد.
نتیجه‌گیری
اجلاس اتحادیه عرب در مارس ۲۰۲۵ فرصت مهمی برای کشورهای عربی است تا با هم‌افزایی و همکاری به حل بحران فلسطین و غزه بپردازند. این اجلاس می‌تواند به‌عنوان نقطه عطفی برای آینده فلسطین و ایجاد راه‌حل‌های جدید برای پایان دادن به بحران‌ها و مشکلات انسانی در غزه باشد. اما چالش‌ها و موانع همچنان پابرجا هستند و دستیابی به توافق‌های پایدار و عادلانه نیازمند اراده سیاسی و همبستگی در میان کشورهای عربی و جامعه بین‌المللی است.
نقش گروه‌های مقاومت اسلامی نظیر حماس و جهاد اسلامی در روند مذاکرات و تحولات آینده غزه، امری اجتناب‌ناپذیر است و بدون مشارکت این گروه‌ها، هیچ راه‌حل پایدار برای بحران فلسطین قابل تحقق نخواهد بود. این گروه‌ها که به‌ویژه در برابر سیاست‌های آمریکا و طرح‌های تحمیل‌شده ایستادگی کرده‌اند، همچنان قدرت خود را در حفظ هویت و حقوق فلسطینیان نشان داده‌اند. در نتیجه، بی‌توجهی یا حتی مخالفت اتحادیه عرب با فشارهای خارجی و طرح‌های تحمیل‌شده، و در عوض حمایت از مقاومت فلسطینیان، می‌تواند به‌عنوان یک استراتژی کارآمد و محوری برای کشورهای عربی در راستای دستیابی به پیروزی در برابر اشغالگری رژیم صهیونیستی و متحدان غربی آن باشد.
از سوی دیگر، بحران مهاجرت و طرح اخراج ساکنان غزه به کشورهای دیگر نظیر مصر و اردن نیز می‌تواند تهدیدهای جدیدی برای آینده فلسطین و منطقه به‌وجود آورد که نیازمند توجه و تدابیر خاصی در اجلاس اتحادیه عرب خواهد بود. در صورتی که اتحادیه عرب به‌عنوان یک نهاد مستقل و خودمختار از دخالت‌های مستقیم آمریکا خودداری کند و از حقوق فلسطینی‌ها به‌ویژه در حمایت از مقاومت دفاع کند، می‌توان امید داشت که موقعیت منطقه‌ای کشورهای عربی تقویت شود و پیروزی بر اشغالگری در افق قرار گیرد.