سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): در دنیای در حال تغییر و تحول آموزش عالی، کتابخانه‌های دانشگاهی همیشه در خط مقدم نوآوری بوده‌اند. درحالی که وارد سال ۲۰۲۵ می‌شویم، این نهادها در حال تحول هستند تا نیازهای عصر دیجیتال‌محور را برآورده کنند و اطمینان حاصل کنند که همچنان به عنوان هاب‌های ضروری برای تحقیق، یادگیری و همکاری باقی می‌مانند.

با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته‌ای همچون هوش مصنوعی (AI)، تجزیه و تحلیل داده‌ها و مجموعه‌های دیجیتال، کتابخانه‌های دانشگاهی نه‌تنها درحال بهبود خدمات خود هستند، بلکه نقش خود را در چشم‌انداز علمی دوباره تعریف می‌کنند.

استفاده از فناوری برای دسترسی و کارایی بیشتر

- انقلاب هوش مصنوعی

یکی از مهم‌ترین تغییرات در کتابخانه‌های دانشگاهی، ادغام فناوری‌های پیشرفته است؛ به‌عنوان مثال، هوش مصنوعی در حال انقلاب در نحوه دسترسی دانشجویان و استادان به اطلاعات و منابع کتابخانه است.

سیستم‌های جستجوی هوشمند مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند نتایج دقیق‌تر، شخصی‌سازی‌شده و آگاه به زمینه ارائه‌دهند و زمان صرف شده برای جستجو در مجموعه‌های وسیع را کاهش دهند. دستیارهای مجازی و چت‌بات‌ها اکنون به سوالات روزمره پاسخ می‌دهند و پشتیبانی ۲۴ ساعته و ۷ روز هفته را برای کاربران کتابخانه‌های دانشگاهی فراهم می‌کنند.

چت‌بات‌ها برای برقراری ارتباط با کاربران از پردازش زبان طبیعی (NLP) استفاده می‌کنند. پاتریک رافایل و آیزاک فریتاس از دانشگاه تولین پردازش زبان طبیعی را به‌عنوان «استفاده از فناوری‌های کامپیوتری برای کمک به انجام یا تکمیل وظایفی که شامل پردازش، دسته‌بندی، تحلیل یا تفسیر معنای زبان انسانی است» توصیف می‌کنند.

در چت‌بات‌ها، پردازش زبان طبیعی دو هدف اصلی دارد: «درک زبان طبیعی» (NLU) کمک می‌کند تا چت‌بات بفهمد کاربر چه چیزی می‌خواهد بگوید، و «تولید زبان طبیعی» (NLG) باعث می‌شود چت‌بات پاسخ‌های مناسب و قابل فهم بدهد.

به دلیل سبک مکالمه‌ای که شباهت زیادی به ارتباطات معمولی انسان‌ها دارد، بسیاری از افراد استفاده از فناوری‌های پردازش زبان طبیعی را به‌طور طبیعی و راحت یاد می‌گیرند. محققان دانشگاه کلگری می‌گویند: «محبوبیت روزافزون فناوری پردازش زبان طبیعی به این معناست که زمانی که کاربران با یک چت‌بات در محیط دیجیتال مواجه می‌شوند، احتمالاً از نحوه تعامل با آن آگاه هستند.»

ابزارهای فهرست‌سازی مبتنی بر هوش مصنوعی

یک ابزار فهرست‌سازی مبتنی بر هوش مصنوعی می‌تواند به‌طور خودکار کلمات کلیدی را با تجزیه و تحلیل مفاهیم موجود در یک متن تعیین کند. این ابزار به کاربران کتابخانه‌های دانشگاهی کمک می‌کند تا اطلاعات جدیدی در حوزه‌های مختلف پیدا کنند و بتوانند مطالب دقیق‌تر و مرتبط‌تری برای تحقیق خود بیابند.

همان‌طور که انجمن کتابداران کالج‌ها و کتابخانه‌های تحقیقاتی (ACRL) در گزارش «ظهور هوش مصنوعی» اشاره کرده است، «کتابداران دانشگاهی در حال استفاده از فناوری هوش مصنوعی برای بهبود جستجو و دسترسی به اطلاعات در مجموعه‌های خود هستند.»

این ادغام به معنای استفاده از هوش مصنوعی برای بازیابی بهتر اطلاعات مربوط به تصاویر، مقالات و پایان‌نامه‌ها است که باعث بالا رفتن کیفیت مجموعه‌های دانشگاهی می‌شود.

هوشمندانه استفاده کردن از تجزیه و تحلیل داده‌ها

تجزیه و تحلیل داده‌ها یک تغییر بزرگ دیگر است. کتابخانه‌های دانشگاهی و تحقیقاتی از ابزارهای تجزیه و تحلیل برای درک رفتار کاربران، بهینه‌سازی تخصیص منابع و شناسایی روندهای نوظهور در تحقیقات استفاده می‌کنند.

این اطلاعات به کتابخانه‌ها کمک می‌کند تا مجموعه‌هایی را ایجاد کنند که بهتر نیازهای جوامع دانشگاهی خود را برآورده کنند و تجربه کلی کاربر را بهبود بخشند. به عنوان مثال، تجزیه و تحلیل پیش‌بینی‌گر می‌تواند منابعی را بر اساس دروس یک دانشجو یا زمینه تحقیقاتی یک پژوهشگر پیشنهاد دهد و رویکردی سفارشی‌تر برای ارائه اطلاعات ایجاد کند.

کتابخانه‌ها از داده‌های هوشمند به روش‌های مختلفی استفاده می‌کنند، از جمله پیگیری فعالیت‌های کاربران، نظرسنجی‌ها، همکاری‌های نهادی، تحلیل داده‌های رسانه‌های اجتماعی و اندازه‌گیری مشارکت در رویدادها. با تجزیه و تحلیل الگوهای امانت‌گیری، رفتارهای جستجو و تعاملات دیجیتال، کتابخانه‌ها می‌توانند نیازهای کاربران را بهتر درک کرده و خدمات کتابخانه را بهینه کنند.

مجموعه‌های دیجیتال موانع دسترسی به دانش را از بین می‌برند

مجموعه‌های دیجیتال به‌طور چشمگیری گسترش یافته‌اند و دسترسی بی‌سابقه‌ای به منابع علمی فراهم کرده‌اند. از آرشیوهای دیجیتالی گرفته تا منابع آموزشی باز (OER)، کتابخانه‌ها در حال از بین بردن موانع دانش هستند. پلتفرم‌هایی که کتاب‌های الکترونیکی، مجلات و مواد چندرسانه‌ای را جمع‌آوری می‌کنند، تضمین می‌کنند که دانشجویان و اساتید می‌توانند در هر زمان و هر مکان به منابع مهم و ضروری دسترسی داشته باشند.

ایجاد فضاهای یادگیری همکاری‌محور و انعطاف‌پذیر

کتابخانه‌های دانشگاهی دیگر تنها به عنوان مکان‌هایی برای مطالعه ساکت نیستند، بلکه به فضاهایی برای همکاری، نوآوری و مشارکت جامعه تبدیل شده‌اند. کتابخانه‌های مدرن اکنون فضاهای فیزیکی‌ای دارند که با منابع دیجیتالشان تکمیل می‌شود و بیشتر بر روی همکاری دانشجویان و تبادل ایده‌ها و پروژه‌ها تمرکز دارند.

یک اضافه طبیعی به کتابخانه‌های دانشگاهی، فضاهای ساخت (Makerspace) هستند؛ فضاهای کاری مشترک که با ابزارهایی مانند چاپگرهای سه‌بعدی، برش‌دهنده‌های لیزری و تجهیزات واقعیت مجازی مجهز شده‌اند. این فضاها یادگیری عملی را تشویق می‌کنند و به دانشجویان این امکان را می‌دهند که ایده‌های خود را به واقعیت تبدیل کنند و از پروژه‌های گروهی و تحقیقات میان‌رشته‌ای پشتیبانی می‌کنند. فضاهای ساخت معمولاً ابزارهای متنوعی دارند، از جمله ماشین‌های دوخت، تجهیزات پادکست‌سازی، دوربین‌ها و پرده سبز، که طیف وسیعی از فعالیت‌های خلاقانه و فنی را پشتیبانی می‌کنند.

با ترویج یادگیری تجربی و مشارکت دانشجویی، فضاهای ساخت محیطی حمایتی برای آزمایش و نوآوری ایجاد می‌کنند. این فضاها نقش کتابخانه را به عنوان یک مرکز نشر دانش گسترش می‌دهند و یک محیط عملی فراهم می‌آورند که در آن دانشجویان، اساتید و پژوهشگران می‌توانند مفاهیم نظری را به کار ببرند. این فضاها با پشتیبانی از رشته‌هایی مانند مهندسی، هنر، طراحی و علوم، پل‌هایی بین تحقیق دانشگاهی سنتی و کاربردهای دنیای واقعی ایجاد می‌کنند و به دانش‌آموزان این امکان را می‌دهند که کشف و خلاقیت داشته باشند.

علاوه بر این، کتابخانه‌ها با ایجاد فضاهایی که به نیازهای مختلف پاسخ می‌دهند، به شمولیت توجه بیشتری دارند. از اتاق‌های ضدصوت برای مطالعه متمرکز گرفته تا فضاهای باز برای بحث‌های گروهی، کتابخانه‌های مدرن گزینه‌های مختلفی برای سبک‌های یادگیری گوناگون ارائه می‌دهند. بسیاری از کتابخانه‌ها همچنین فضاهایی برای بهبود سلامت روانی دارند، زیرا اهمیت سلامت روان در موفقیت تحصیلی را درک می‌کنند.

- پشتیبانی از دسترسی آزاد و برابری دانش
‌
در سال ۲۰۲۵، کتابخانه‌های دانشگاهی در خط مقدم جنبش دسترسی آزاد قرار دارند و برای دسترسی عادلانه به دانش تلاش می‌کنند. با حمایت از انتشار با دسترسی آزاد، کتابخانه‌ها به کاهش موانع مالی مرتبط با نشر علمی سنتی کمک می‌کنند. مخازن نهادی که توسط کتابخانه‌ها مدیریت می‌شوند، مجموعه‌ای از خروجی‌های تحقیقاتی دسترسی آزاد از جمله پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و مقالات اساتید را در خود جای داده‌اند.

همچنین کتابخانه‌ها با ناشران، جوامع علمی و نهادهای تأمین مالی همکاری می‌کنند تا پروژه‌های دسترسی آزاد عموم مردم به اطلاعات را ترویج دهند. هدف این همکاری‌ها این است که داده‌های تحقیقاتی را راحت‌تر در دسترس و قابل استفاده مجدد کنند و سرعت کشف علمی و نوآوری را افزایش دهند. به عنوان مثال، کتابخانه‌ها کارگاه‌هایی برگزار می‌کنند و منابعی در خصوص بهترین روش‌ها برای اشتراک‌گذاری داده‌ها و رعایت قوانین دسترسی آزاد ارائه می‌دهند.

ساخت مهارت‌های ضروری برای عصر دیجیتال
‌
با پیچیده‌تر شدن فضای اطلاعات، کتابخانه‌های دانشگاهی نقش مهمی در کمک به دانشجویان و اساتید برای توسعه مهارت‌های ضروری دارند. سواد داده، پژوهش دیجیتال و تفکر انتقادی تنها برخی از مهارت‌هایی هستند که کتابخانه‌ها از طریق برنامه‌ها و کارگاه‌های هدفمند به آن‌ها کمک می‌کنند.

سواد داده به یک رکن اساسی در آموزش مدرن تبدیل شده است. کارکنان کتابخانه‌های دانشگاهی می‌توانند به دانشجویان یاد بدهند که چگونه داده‌ها را پیدا کنند، ارزیابی کنند و به‌طور مؤثر از آن‌ها استفاده کنند؛ مهارتی که در هر دو دنیای دانشگاهی و شغلی اهمیت زیادی پیدا کرده است. از مدیریت ساده داده‌ها تا تکنیک‌های پیشرفته تجسم داده، کتابخانه‌ها ابزارها و دانش لازم را برای حرکت در دنیای پر از داده به کاربران ارائه می‌دهند.

پژوهش دیجیتال یکی دیگر از حوزه‌هایی است که کتابخانه‌ها در آن برتری دارند. با ارائه آموزش در ابزارها و تکنیک‌های علوم انسانی دیجیتال، تحقیقات محاسباتی و تولید محتوای چندرسانه‌ای، کتابخانه‌ها به کاربران این امکان را می‌دهند که به شیوه‌های نوآورانه با پژوهش درگیر شوند. نمایشگاه‌های دیجیتال، تجربیات واقعیت مجازی و داستان‌سرایی تعاملی تنها چند نمونه از این هستند که چگونه کتابخانه‌ها به کاربران کمک می‌کنند تا مرزهای پژوهش سنتی را جابه‌جا کنند.

کتابخانه‌ها به عنوان عامل‌های نوآوری علمی
‌
در سال ۲۰۲۵، کتابخانه‌های دانشگاهی دیگر تنها محل‌های ذخیره‌سازی دانش و خدمات مرجع نیستند، بلکه به بخشی فعال از دنیای علمی تبدیل شده‌اند. آن‌ها با اساتید همکاری می‌کنند تا سواد اطلاعاتی را در برنامه‌های درسی بگنجانند، پروژه‌های تحقیقاتی را با هم طراحی کنند و از درخواست‌های گرنت حمایت کنند. کتابخانه‌ها همچنین در زمینه‌های استفاده اخلاقی از هوش مصنوعی، حفظ دیجیتال و آینده ارتباطات علمی نقش مهمی ایفا می‌کنند.

یکی از روندهای مهم، همکاری کتابخانه‌ها با مراکز تحقیقاتی میان‌رشته‌ای است. کتابداران دانشگاهی با تخصص در حوزه‌هایی مثل داده‌های جغرافیایی، بیوانفورماتیک یا نگهداری دیجیتال، در تیم‌های تحقیقاتی حضور دارند و در تمام مراحل تحقیق از آن‌ها حمایت می‌کنند. این رویکرد موحب می‌شود که کتابخانه‌ها همچنان بخش مهمی از نوآوری علمی باشند.

چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو
‌
هرچند تحول کتابخانه‌های دانشگاهی الهام‌بخش است، اما بدون چالش نیست. سرعت بالای تغییرات فناوری نیاز به سرمایه‌گذاری مداوم در زیرساخت‌ها و آموزش کارکنان دارد. تعادل بین نیازهای منابع دیجیتال و فیزیکی نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و اولویت‌بندی است. علاوه بر این، کتابخانه‌ها باید مسائل پیچیده‌ای مانند حریم خصوصی، حقوق نشر و برابری حقوق دسترسی به اطلاعات دیجیتال را مدیریت کنند.

با وجود این چالش‌ها، فرصت‌ها بسیار گسترده هستند. با پذیرش فناوری‌های نوظهور و بازاندیشی در نقش‌های خود، کتابخانه‌های دانشگاهی در موقعیت خوبی قرار دارند تا آینده مؤسسات آموزش عالی را شکل دهند. تعهد آن‌ها به نوآوری، همکاری و تلاش برای ایجاد محیطی برابر و پذیرنده برای همه افراد با پیشینه‌ها و نیازهای مختلف باعث می‌شود که همچنان در موفقیت علمی در سال ۲۰۲۵ و فراتر از آن نقش مرکزی داشته باشند.

نگاهی به آینده کتابخانه‌های دانشگاهی
‌
با نگاه به آینده، روشن است که کتابخانه‌های دانشگاهی تنها انبار کتاب‌ها و مجلات نیستند؛ بلکه اکوسیستم‌های پویا هستند که به دانشجویان، اساتید و پژوهشگران این امکان را می‌دهند تا در عصر دیجیتال موفق شوند. با استفاده از فناوری، ایجاد فضاهای همکاری، حمایت از دسترسی آزاد و ساخت مهارت‌های حیاتی، کتابخانه‌های امروزی در حال بازتعریف هدف و ارزش خود هستند. سال ۲۰۲۵، کتابخانه‌های دانشگاهی همچنان نه‌تنها نگهدارندگان دانش بلکه محرک‌های نوآوری خواهند بود و اطمینان حاصل می‌کنند که برای نسل‌های آینده همواره مرتبط و مؤثر باقی بمانند.

مترجم: بهاره گل‌پرور

منبع: پرس‌ریدر