هر وقت حرف سرمایه به میان می‌آید هر کدام از ما نعمتی یا خدمتی را سرمایه خود می‌دانیم، اما به گفته ائمه اطهار(ع) بزرگ‌ترین سرمایه انسان، عمر او است؛ سرمایه‌ای که اگر با ایمان و عمل صالح پیوند نخورد، از دست می‌رود و مصداق خاسرین خواهیم بود و اگر لطف خدا شامل حالمان شده و عمرمان ضرب در ایمان و عمل صالح شود، برکت پیدا کرده و امیدی به روزگارمان باشد. در این میان هستند مردمانی که با این ضرب و تقسیم الهی عمرشان چنان برکتی پیدا می‌کند که در شمار صالحان قرار می‌گیرند. صالحانی که ما در هر نماز یومیه به آن‌ها سلام می‌فرستیم. هرچند برخی از این صالحان گمنام می‌مانند اما بنده‌های خوب خدا هستند که کار بزرگشان معرف آن‌هاست؛ آنچنان که کار بزرگ آیت‌الله العظمی جوادی آملی یعنی مجموعه تفسیر تسنیم در کنار عمری تحصیل، تدریس و تألیف، امروز بهترین معرف ایشان و حاصل عمر این عالم گرانقدر است.
مسیری که از محضر پدر آغاز شد
به قول قدیمی‌ها از بچه‌های نذر و نیازی بود. اولاد پسری که در سال ۱۳۱۲ در شهر آمل در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمد. پدرش میرزا ابوالحسن جوادی از عالمان و واعظان پرهیزکار شهر بود و اجدادش نیز تا چند نسل، از واعظان و روحانیان محترم آنجا بودند و عجیب نبود که عبدالله پس از قبولی در امتحانات ششم ابتدایی به‌جای دبیرستان، دنبال درس و بحث حوزه برود. او جامع‌المقدمات، سیوطی، حاشیه، جامی و مطول را نزد پدرش، شیخ عبدالله اشراقی، شیخ احمد اعتماد و شیخ ابوالقاسم رجایی (از روحانیون آمل) آموخت. شرح لمعه را از میرزارضا روحی (پدر همسرش) و آیت‌الله عزیزالله طبرسی و قوانین میرزای قمی را از آیت‌الله محمد غروی و آیت‌الله آقاضیا آملی فرا گرفت. اندکی هم فقه و اصول را در محضر شیخ شعبان نوری تلمذ کرد و پس از پنج سال تحصیل در آمل، با تشویق استاد فقه و اصولش راهی مشهد شد تا دروس عالی حوزوی را در آن حوزه فراگیرد، اما رویدادی موجب شد در مشهد ماندگار نشده و برای ادامه تحصیل به حوزه تهران برود و تحصیل را در حوزه علمیه مروی آغاز کند. او در تهران سطوح عالی را نزد سیدعباس فشارکی و جاپلقی، شرح تجرید و منطق منظومه را در محضر شیخ علی محمد جولستانی و شرح منظومه، اشارات و بخشی از انصار را از آیت‌الله ابوالحسن شعرانی فراگرفت. همچنین نزد آیت‌الله میرزامهدی الهی قمشه‌ای مقداری از شرح منظومه، الهیات و بخش عرفان شرح اشارات را آموخت و شرح فصوص محی‌الدین عربی را در خدمت آیت‌الله میرزاحسین فاضل تونی. دیگر استاد بنام شیخ عبدالله، آیت‌الله محمدتقی آملی، معرف او به مدرسه مروی بود که در درس خارج فقه و اصولش حاضر شد؛ استادی که آیت‌الله نائینی عالم هوادار مشروطه او را «زبده مجتهدان عظام، ستون اسلام، مؤید به تأییدات الهی، عالم ژرف‌اندیش و پرهیزکار پاکدامن» نامیده بود. در میان اساتیدش، آقایان الهی قمشه‌ای، شعرانی و فاضل تونی در کنار تدریس برای طلبه‌ها، به دانشگاه هم می‌رفتند و کرسی استادی داشتند.
از منبر فلسفی تا درس خارج امام خمینی(ره)
شیخ عبدالله در آن سال‌ها در نماز جماعت آیت‌الله سیداحمد خوانساری حضور می‌یافت و پس از نماز به سخنرانی شیخ محمدتقی فلسفی، واعظ تهران گوش می‌داد: «پس از نماز جماعت آقای خوانساری، عصرها به سخنرانی خطیب توانا، مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ محمدتقی فلسفی در مسجد امام فعلی (شاه سابق) می‌رفتم و از بیانات شیرین و آموزنده ایشان بهره می‌بردم». در سال‌های ۳۳-۳۲ هم با مرتضی مطهری که از قم به تهران آمده بود و در مدرسه مروی به تدریس و مباحثه می‌پرداخت، آشنا شد. ایشان پس از پنج سال تحصیل در تهران و کسب اجازه از آیت‌الله محمدتقی آملی، عازم قم شد تا به کسب مدارج حوزوی بالاتر نائل شود. با ورود به قم، در مدرسه حجتیه سکنا گزید و به مشهورترین درس خارج فقه آن دوران -درس آیت‌الله بروجردی- راه یافت؛ اما ماندگار نشد و مکتب دیگری را در درس خارج پسندید و ۱۳-۱۲ سال به درس خارج فقه آیت‌الله سیدمحمد داماد رفت: «از علل انتخاب مرحوم آیت‌الله العظمی محقق داماد به عنوان استاد فقه، این بود که ایشان به لطف الهی، گذشته از درک عمیق از نصوص و روایات، هم مکتب و هم محضر دیده و هم مناظره کرده و هم شاگرد پرورانده بود...». البته ایشان پنج سال هم در درس خارج آیت‌الله میرزاهاشم آملی حاضر شد. دیگر اساتید ایشان نیز در آمل و تهران، اغلب در این مکتب سیر می‌کردند و دانش‌آموختگان نجف بودند. در این میان، درس خارج اصول امام خمینی(ره) به چشم آیت‌الله العظمی جوادی آملی می‌آید؛ چراکه «از بار عقلی و استدلال کافی» برخوردار بود: «امام(ه) را برای تدریس اصول، اصلح و اولی دانستیم و چندین سال در درس اصول ایشان شرکت کردیم؛ ولی در درس فقه امام(ره) مدت کمی‌شرکت کردیم تا اینکه جریان ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ رخ داد». ایشان اگر در درس خارج فقه آنچنان مرحوم داماد را بالاتر از دیگران دید، جایگاه مرجعیت آیت‌الله خمینی(ره) را نیز پس از رحلت آیت‌الله العظمی بروجردی از دیگر مراجع رفیع‌تر دانست: «در میان همه مراجع، امام خمینی(ره) مقام و منزلت دیگری داشته و دارد و حساب او از دیگران جداست».
انس با علامه طباطبایی
دیگر عرصه جذاب علمی برای آیت‌الله العظمی جوادی‌آملی «علوم تجریدی و بحث‌های علمی» بود. به این دلیل پس از ورود به حوزه قم بلافاصله به محضر مرحوم علامه طباطبایی راه یافت و در درس‌های عمومی و خصوصی‌اش شرکت کرد. در درس خارج اسفار ملاصدرا ایشان حاضر شد که محصول این کلاس، بدایه‌الحکمه و نهایه‌الحکمه مرحوم علامه طباطبایی بود که سال‌ها بعد، آیت‌الله العظمی جوادی آملی در مدرسه حقانی به تدریس این دو کتاب پرداخت. همچنین در دیگر جلسات تدریس علامه همچون اسفار، الهیات شفا، برهان شفا و عرفان حضور یافت. ایشان حتی برخی شب‌های چهارشنبه به محفل خصوصی شرح ابیات حافظ از سوی علامه راه یافت و در این باره می‌گوید: «ما در میان همه اساتید، با آن مرحوم [علامه] بیشتر انس علمی داشتیم و از بدو ورود به حوزه علمیه قم تا آخرین لحظات زندگی آن بزرگ حکیم الهی که بیش از ۲۵ سال طول کشید، همه جا در محضر آن بزرگوار بودیم و در جلسات عمومی، در تدریس سطح اسفار، شفا، منطق، عرفان و نیز در جلسات خصوصی ایشان که درس خارج الهیات و فلسفه بود، شرکت داشتیم».
همراهی با امام(ره) و انقلاب
از دوستان آیت‌الله العظمی جوادی آملی می‌توان از آیت‌الله شهید مطهری، مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی و امام موسی صدر نام برد. دوستی ایشان با شهید مطهری نیز تا زمان شهادتش ادامه داشت. همان‌طور که ذکر شد، آیت‌الله العظمی جوادی آملی که از شاگردان امام خمینی(ره) بود، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، از زمینه‌سازان انقلاب بود و با ترویج افکار امام خمینی(ره)، جامعه را به سوی تقلید از امام(ره) و رهبر قرار دادن او سوق می‌داد. از همین رو چند بار در دوران پهلوی از تبلیغ و سخنرانی ممنوع و بازداشت شد. بخشی از مبارزات او علیه پهلوی، همکاری در مبارزات مردم آمل، سخنرانی، افشاگری و تنظیم اطلاعیه‌ها و بیانیه‌ها بود.
در سال‌های آغازین پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، آیت‌الله العظمی جوادی با حکم امام خمینی(ره) به ریاست دادگاه انقلاب و حاکمیت شرع منصوب شد و همچنین عضو شورای عالی قضایی بود. اما آنچه بیش از همه، آیت‌الله العظمی جوادی‌آملی را در صدر اخبار قرار داد، این بود که او به همراه محمدجواد لاریجانی و مرضیه حدیده‌چی دباغ، پیام امام خمینی(ره) را به «میخائیل گورباچف» رهبر وقت شوروی رساند. ایشان پس از حضور در ایران، شرح مبسوطی بر این پیام، با عنوان «آوای توحید» نوشت و در سفرهای بعدی که سال ۶۹ به کشورهای اروپایی صورت گرفت، این پیام را به برخی مقام‌های مذهبی هدیه داد. در این سفر به کشورهای فرانسه، سوئیس، اتریش، آلمان، ایتالیا، انگلستان، سوریه و لبنان رفت و به بیان نگاه امام خمینی(ره) برای شخصیت‌های مذهبی پرداخت. از دیگر مسئولیت‌های ایشان، عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسی و نیز عضویت در مجلس خبرگان رهبری در دوره‌های اول و دوم بود. ایشان همچنین از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، پیش و پس از انقلاب اسلامی بوده و نیز مدتی امامت نماز جمعه شهر مقدس قم را بر عهده داشته است. از اقدامات فرهنگی آیت‌الله العظمی جوادی آملی، تأسیس مؤسسه تحقیقاتی و نشر اسرا در سال ۱۳۷۲ است. مؤسسه اسرا به منظور پژوهش در رشته‌های مختلف علوم اسلامی و پاسخ‌گویی به شبهات موجود در اسلام تأسیس شده است.
سلوک علمی علامه
آیت‌الله العظمی جوادی آملی تدریس علوم حوزوی را از جوانی و زمانی که در حوزه تهران درس می‌خواند، آغاز کرد. از زمان اقامت در تهران در اوایل دهه ۳۰ شمسی، تدریس ایشان در حوزه علمیه آغاز شد و هم‌اکنون حدود ۶۰ سال سابقه تدریس دروس مختلف حوزوی ازجمله فقه، فلسفه، عرفان و تفسیر قرآن را در کارنامه علمی‌اش دارد. در این مدت سه دوره کتاب اسفار اربعه ملاصدرا را در حوزه علمیه قم تدریس کرده است. رئیس بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا درباره سال‌ها تدریس و تألیف ایشان می‌گوید: «از آن روزی که خودمان را شناختیم تاکنون که سن مبارک حضرت آقا از ۹۰ هم گذشته است، یک روز و یک لحظه هم نبوده که ایشان از این امر جدا باشند؛ بلکه یا در کرسی تحصیل، تدریس و تألیف بوده‌اند یا در کرسی این بوده‌اند که سخن مردم را به‌درستی و بحق منتقل کنند. همواره به هر سؤالی در حوزه‌های مختلف علمی، فلسفی و مسائل ریز جامعه پاسخ می‌دهند». تدریس و تألیفی که معرف سلوک عملی و علمی ایشان است. علامه جوادی آملی بسیار منظم و سر ساعت مقرر در ملاقات‌های مردمی و سخنرانی‌هایش حاضر می‌شوند. ابوالفضل خراسانی، معاون فرهنگی بنیاد بین‌المللی اسرا در این باره می‌گوید: «برخورد آیت‌الله العظمی جوادی آملی با همه اطرافیان و شاگردانش زیبا و دلنشین است. هر که برای اولین بار با آقا همکلام شود متوجه رفتار توأم با احترام ایشان می‌شود. آقا به صورت مستقیم به میهمان نگاه می‌کند و با کلامی محبت‌آمیز خیرمقدم می‌گوید. ایشان شش‌دانگ حواسش به پامنبری‌هاست و این نشانه احترام ایشان به مخاطبانش است».
تفسیری که معرف مؤلفش است
محصول تدریس آیت‌الله العظمی جوادی آملی در علوم عقلی در شاخه‌های گوناگون فلسفه، کلام، عرفان و فلسفه‌های مضاف، آثاری است که از ایشان منتشر شده است. علامه ضمن تدریس سایر علوم اسلامی به تفسیر قرآن مجید اهتمام ویژه‌ای داشته و دارد. درس تفسیر ایشان از سال ۱۳۵۵ش آغاز شد و حاصلش تفسیر تسنیم است که روز گذشته رونمایی شد. هرچند از اوصاف و ویژگی‌های روحی و فکری علامه جوادی آملی در محور تعلم، پژوهش، تدریس، تعلیم و تألیف به عنوان سلوک علمی ایشان یاد می‌شود اما اثر هر مؤلفی آینه اخلاق علمی‌اش است و آثار آیت‌الله العظمی جوادی، به‌ویژه تفسیر تسنیم نیز مظهر مکارم و معالی اخلاق علمی مفسر بزرگوار آن است. با توجه به این تفسیر چند ویژگی را برای این عالم عالی‌قدر برمی‌شمارند که خود معرف سلوک علمی ایشان است؛ از جمله آزاداندیشی علمی، جامع‌نگری علمی، سعه صدر علمی و خضوع علمی و در ادامه می‌توان به مخاطب‌محوری در تعلیم، قدرشناسی از استادان و پیشگامان و رعایت ادب و انصاف در نقد اشاره کرد. به‌گفته رئیس بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا، تدوین تفسیر تسنیم ۴۰ سال زمان برده و این تفسیر برکت یک عمر تلاش و مجاهدت علمی علامه است. «شخصیت استاد یک شخصیت وسیع و پردامنه است؛ ۸۰ جلد عصاره تمام تفاسیر است. یکی از اندیشمندان جهان عرب نزد من آمد و گفت از آقای جوادی‌آملی گله داریم، هرچه تلاش می‌کنیم مطلب جدیدی بگوییم، ایشان جایی برای فکر نگذاشته است... از اول انقلاب پرچم تفسیر موضوعی برافراشته شد و تا هم‌اکنون این تفسیر از تریبون‌های عمومی و رسمی منتشر می‌شود. این یکی از بزرگ‌ترین اتفاقات و برکات عمر حضرت آقاست».
منابع:
- مهر استاد (سیره عملی و علمی استاد جوادی آملی)، مرکز نشر اسرا
- سیدمحسن صالح و علیرضا جوادزاده، جامعه مدرسین از آغاز تاکنون، جلد اول و دوم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
-تاریخچه زندگی آیت‌الله شیخ عبدالله جوادی آملی، شهروند، تیر ۱۳۸۷، شماره ۵۵
- ویکی شیعه و ویکی فقه مدخل آیت‌الله جوادی آملی
-۹۰ سال تحصیل، تدریس و تألیف / همشهری، چهارشنبه ۳۰ آبان ۱۴۰۳
خبرنگار: آزاده خلیلی