خبرگزاری آنا؛ تولید علم و فناوری به‌عنوان یکی از ارکان اساسی پیشرفت و توسعه پایدار کشورها در دنیای امروز به یک ضرورت انکارناپذیر تبدیل شده است.

در عصر حاضر، کشورها به‌منزله‌ قدرت‌های علمی و اقتصادی به توانمندی‌های علمی و فناوری خود وابسته هستند. در این میان، ایران با وجود چالش‌ها توانسته به پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه تولید علم دست یابد.

تولید علم به‌عنوان موتور محرک توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها، نقش حیاتی در شکل‌گیری آینده جوامع ایفا می‌کند. در ایران با وجود تحریم‌ها و چالش‌های بین‌المللی، تلاش‌های گسترده‌ای برای ارتقای سطح علمی و فناوری صورت گرفته است.

این تلاش‌ها شامل سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف علمی، ایجاد مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌های معتبر و تشویق پژوهشگران به انتشار مقالات علمی در مجلات بین‌المللی است، به‌خصوص در دهه‌های اخیر، ایران توانسته در بسیاری از حوزه‌های علمی به موفقیت‌های چشمگیری دست یابد، به‌طوری‌که تعداد مقالات علمی و پژوهشی ایرانی در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است.

کارآفرینی ایران با 2 بال پرواز؛ آمریکا گرفتار در چالش نابرابری درآمدی

در مقابل، کشورهای غربی به‌خصوص آمریکا که روزگاری به‌عنوان پیشتازان علم و فناوری شناخته می‌شدند با چالش‌های جدی مواجه شده‌اند.

بحران‌های اقتصادی، ناآرامی‌های اجتماعی و کاهش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه همگی عواملی هستند که به پسرفت‌های علمی این کشورها منجر شده است.

در این گزارش تحقیقی با مطالعه منابع متعدد به بررسی وضعیت تولید علم در ایران، دستاوردهای علمی در حوزه‌های مختلف و مقایسه آن با وضعیت کشورهای غربی و به‌‌خصوص آمریکا می‌پردازیم.

در این گزارش همچنین با بررسی دقیق آمار و ارقام به تحلیل وضعیت تولید علم در ایران و مقایسه آن با کشورهای غربی خواهیم پرداخت.

وضعیت تولید علم در ایران

آمار و ارقام تولید علم در ایران

ایران در سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از کشورهای پیشرو در تولید علم در خاورمیانه شناخته شده و براساس آمارهای منتشر شده، تعداد مقالات علمی ایرانی در پایگاه‌های بین‌المللی به‌طور چشمگیری افزایش یافته و این افزایش نشان‌دهنده توانمندی‌های علمی و پژوهشی ایران در زمینه‌های مختلف است.

این آمار نشان‌دهنده رشد قابل توجه تولید علم در ایران است. به‌ویژه در سال‌های اخیر، تعداد مقالات علمی منتشر شده توسط پژوهشگران ایرانی به‌طور مداوم در حال افزایش بوده است. این رشد نه تنها در حوزه‌های سنتی مانند پزشکی و مهندسی، بلکه در حوزه‌های نوظهوری مانند نانو فناوری و علوم زیستی نیز مشهود است.

جایگاه علمی ایران در موضوعات برتر

ایران در ۱۰ موضوع علمی برتر در سطح جهانی نیز دستاوردهای قابل توجهی داشته است. این موضوعات شامل پزشکی، مهندسی، علوم اجتماعی، فیزیک، شیمی، علوم کامپیوتر، زیست‌شناسی، علوم زمین، ریاضیات و علوم محیط زیست است.

این آمار نشان‌دهنده توانمندی‌های علمی ایران در حوزه‌های مختلف است و نشان می‌دهد که پژوهشگران ایرانی در تولید علم و فناوری در سطح بین‌المللی به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌اند.

مقایسه با غرب و آمریکا

پسرفت‌های غرب و آمریکا در حوزه تولید علم

در نیم قرن گذشته، کشورهای غربی به‌خصوص آمریکا با چالش‌های متعددی در حوزه تولید علم مواجه شده‌اند.

این چالش‌ها شامل به شرح زیر است:

کاهش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه: بسیاری از کشورها به دلیل بحران‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری‌های خود را در این حوزه کاهش داده‌اند، به‌عنوان مثال، در سال‌های اخیر، بودجه‌های تحقیقاتی در آمریکا با کاهش قابل توجهی روبه‌رو شده و این کاهش بودجه به معنای کاهش فرصت‌های تحقیقاتی و علمی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی است.

افزایش بی‌ثباتی سیاسی: ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی بر تحقیقات علمی تأثیر منفی گذاشته است. این بی‌ثباتی موجب کاهش همکاری‌های علمی بین‌المللی و کاهش کیفیت تحقیقات شده است.

سال‌های اخیر، تغییرات سیاسی در آمریکا و اروپا به‌خصوص در زمینه سیاست‌های مهاجرتی و تأثیر آن بر روی جذب پژوهشگران بین‌المللی به چالش‌های جدی برای تولید علم منجر شده است.

چالش‌های زیست‌محیطی: مشکلات زیست‌محیطی و بحران‌های انرژی، تمرکز روی تحقیقات علمی را کاهش داده است. کشورهایی مانند آمریکا با بحران‌های جدی زیست‌محیطی مواجه هستند که روی تحقیقات علمی تأثیر منفی گذاشته، به‌عنوان مثال، تغییرات اقلیمی و بحران آب در آمریکا به‌طور مستقیم بر تحقیقات علمی و پروژه‌های تحقیقاتی تأثیر گذاشته است.

اقتصاد دریایی ایران؛ تحلیل تولید محصولات و توزیع مشاغل + آمار

کاهش تولید علم: در برخی حوزه‌ها مانند فیزیک و شیمی، آمریکا و کشورهای غربی با کاهش تولید مقالات علمی مواجه شده‌ان و این کاهش نشان‌دهنده عدم توانایی این کشورها در جذب پژوهشگران و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های علمی است؛ علاوه بر این، افزایش هزینه‌های زندگی و تحصیل در این کشورها موجب کاهش تعداد دانشجویان و پژوهشگران شده است.

دستاوردهای علمی ایران در مقایسه با غرب

ایران در سال‌های اخیر به‌خصوص در حوزه‌های پزشکی و مهندسی به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته است، به‌عنوان مثال، در زمینه پزشکی، ایران توانسته به‌عنوان یکی از کشورهای پیشرفته در زمینه تولید داروهای «ژنریک» شناخته شود، این پیشرفت‌ها نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی مردم کمک کرده، بلکه ایران را به یک کشور پیشرو در زمینه بهداشت و درمان تبدیل کرده است.

در حوزه مهندسی، ایران به‌خصوص در زمینه نانو فناوری و فناوری اطلاعات به موفقیت‌های قابل توجهی دست یافته است. دانشگاه‌های معتبر ایرانی با همکاری پژوهشگران بین‌المللی، پروژه‌های تحقیقاتی مشترکی را در این زمینه‌ها اجرا کرده‌اند که نتایج آن به‌طور مستقیم بر توسعه فناوری‌های نوین تأثیر گذاشته است.

موانع تولید علم در ایران

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در زمینه تولید علم، ایران هم با چالش‌ها و موانع متعددی روبه‌رو است.

این چالش‌ها شامل موارد زیر است:

کمبود منابع مالی: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در حوزه تولید علم در ایران، کمبود منابع مالی برای تحقیقات است. بسیاری از پژوهشگران و دانشگاه‌ها با محدودیت‌های مالی روبرو هستند که مانع از انجام تحقیقات گسترده و پیشرفته می‌شود.

عدم همکاری‌های بین‌المللی: تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی، مانع از همکاری‌های علمی بین‌المللی شده است و این موضوع موجب کاهش تبادل اطلاعات و تجربیات علمی و همچنین کاهش فرصت‌های تحقیقاتی برای پژوهشگران ایرانی شده است، با این شرایط ایران به پیشرفت‌های علمی چشمگیری دست یافته که موجب شگفتی جهانیان شده است.

کمبود نیروی انسانی متخصص: با وجود تعداد بالای فارغ‌التحصیلان، کمبود نیروی انسانی متخصص در برخی از حوزه‌های علمی و فناوری احساس می‌شود و این کمبود می‌تواند به کاهش کیفیت تحقیقات و تولید علم منجر شود.

توجه ناکافی به صنعت: یکی دیگر از چالش‌های تولید علم در ایران، عدم توجه کافی به کاربردهای صنعتی تحقیقات علمی است. بسیاری از تحقیقات علمی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به‌طور مستقیم به صنعت و بازار مرتبط نیستند و این موضوع می‌تواند به کاهش تأثیر اقتصادی تحقیقات علمی منجر شود.

وضعیت تولید علم در آمریکا

آمار و ارقام تولید علم در آمریکا

آمارهای موجود نشان‌دهنده کاهش قابل توجه در تولید علم و مقالات علمی در ایالات متحده در سال‌های اخیر است. بر اساس داده‌های منتشر شده، تعداد مقالات علمی منتشر شده در آمریکا در مقایسه با سایر کشورها کاهش یافته است.

جدول شماره یک نشان می‌دهد که در حالی که چین و ایران به‌طور مداوم در حال افزایش تعداد مقالات علمی خود هستند، آمریکا با کاهش چشمگیر در تعداد مقالات علمی مواجه شده است. این کاهش به معنای کاهش فعالیت‌های تحقیقاتی و علمی در این کشور است.

رتبه‌بندی دانشگاه‌های آمریکا

با توجه به رتبه‌بندی‌های جهانی، دانشگاه‌های آمریکایی که روزگاری در صدر جدول قرار داشتند، اکنون با چالش‌هایی مواجه شده‌اند. به‌عنوان مثال، در رتبه‌بندی QS 2024، دانشگاه‌های آمریکا به‌طور قابل توجهی نسبت به سال‌های گذشته کاهش رتبه داشته‌اند.

جدول شماره ۲ نشان می‌دهد که در حالی که دانشگاه‌های آمریکایی همچنان در فهرست برترین دانشگاه‌های جهان قرار دارند، اما کاهش رتبه‌های آن‌ها نشان‌دهنده رقابت فزاینده‌ای است که از سوی دانشگاه‌های آسیایی و به‌ویژه چینی وجود دارد.

چالش‌های تولید علم در آمریکا

عوامل مؤثر بر پسرفت علمی آمریکا

چندین عامل می‌توانند به کاهش تولید علم و پیشرفت‌های علمی در آمریکا منجر شوند:

کاهش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه: بر اساس گزارش‌های مختلف، سرمایه‌گذاری‌های دولتی و خصوصی در تحقیق و توسعه در ایالات متحده در سال‌های اخیر کاهش یافته است. این کاهش سرمایه‌گذاری به معنای کاهش فرصت‌های تحقیقاتی و علمی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی است.

افزایش بی‌ثباتی و تنش‌های سیاسی: ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی، به‌ویژه در سال‌های اخیر، بر روی تحقیقات علمی تأثیر منفی گذاشته است. این بی‌ثباتی باعث کاهش همکاری‌های علمی بین‌المللی و کاهش کیفیت تحقیقات شده است.

چالش‌های اقتصادی: بحران‌های اقتصادی و افزایش هزینه‌های زندگی در آمریکا، منجر به کاهش تعداد دانشجویان و پژوهشگران شده است. این موضوع به‌ویژه در حوزه‌های علوم پایه و مهندسی مشهود است.

بازتعریف مفهوم کارآفرینی در ایران با شاخص‌های آماری؛ ویترین کسب و کار غرب خالی‌تر شد

کاهش کیفیت آموزش: در سال‌های اخیر، انتقادات زیادی به کیفیت آموزش در دانشگاه‌های آمریکا مطرح شده است. این انتقادات به‌ویژه در زمینه علوم پایه و مهندسی به‌خوبی مشهود است و می‌تواند به کاهش کیفیت تولید علم منجر شود.

مقایسه با ایران

پیشرفت‌های علمی ایران

در مقایسه با آمریکا، ایران در سال‌های اخیر به‌‌خصوص در حوزه‌های پزشکی و مهندسی به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته، به‌عنوان مثال در زمینه پزشکی، ایران توانسته به‌عنوان یکی از کشورهای پیشرفته در زمینه تولید داروهای ژنریک شناخته شود.

جدول شماره ۳ نشان‌دهنده رشد مستمر تولید علم در ایران است که به‌طور مداوم در حال افزایش است. در حالی که آمریکا با کاهش تولید علم روبرو است، ایران توانسته است به‌طور مداوم تعداد مقالات علمی خود را افزایش دهد.

خلاصه وضعیت تولید علم در ایران و آمریکا در نیم قرن گذشته

همانطور که در جداول بالا آمده، تولید علم در آمریکا از یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار مقاله علمی (پزشکی، مهندسی و علوم پایه) در سال ۱۹۷۹ به ۹۰۰ هزار مقاله علمی در سال ۲۰۲۴ رسیده و آمریکا رتبه برتر را از دست داده و به رتبه سوم نزول کرده است.

در مقابل تولید علم و مقاله علمی در ایران از یک‌هزار و ۲۰۰ مقاله در سال ۱۹۷۹ به طور میانگین به ۸۰ هزار مقاله رسیده است.

وضعیت تولید علم در استان‌های ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی تا سال 2024

تولید علم در ایران به‌خصوص در سطح استانی، تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد. انقلاب اسلامی در سال 1979 نقطه عطفی در تاریخ ایران بود که تأثیر عمیقی بر تمامی جوانب زندگی اجتماعی، اقتصادی و علمی کشور گذاشت.

در زیر به بررسی وضعیت تولید علم در استان‌های مختلف ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی تا سال 2024 می‌پردازیم و تغییرات و پیشرفت‌های حاصل‌شده را در قالب جداول مقایسه‌ای ارائه خواهیم داد.

وضعیت تولید علم در استان‌ها قبل از انقلاب

قبل از انقلاب اسلامی، تولید علم در ایران به‌خصوص در چند استان بزرگ مانند تهران، اصفهان و شیراز متمرکز بود و دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی عمدتاً در این استان‌ها فعالیت می‌کردند و تعداد مقالات علمی و تحقیقات به‌طور محدود انجام می‌شد.

اما پس از انقلاب اسلامی، با توجه به تغییرات اجتماعی و اقتصادی، تولید علم در ایران به‌طور قابل توجهی افزایش یافت و تأسیس دانشگاه‌های جدید و مراکز تحقیقاتی در استان‌های مختلف به‌خصوص در سال‌های بعد از جنگ تحمیلی موجب رشد قابل توجهی در تولید علم شد.

افزایش تعداد دانشگاه‌ها: سال‌های بعد از انقلاب، تعداد دانشگاه‌ها به‌طور قابل توجهی افزایش یافته و این افزایش به‌‌خصوص در استان‌های بزرگ مانند تهران و اصفهان مشهود است.

رشد مقالات علمی: تعداد مقالات علمی منتشر شده در استان‌ها به‌طور چشمگیری افزایش یافته و این افزایش نشان‌دهنده توجه بیشتر به تحقیق و پژوهش در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی است.

تنوع حوزه‌های تحقیقاتی: پس از انقلاب، تنوع حوزه‌های تحقیقاتی نیز افزایش یافته، به‌خصوص حوزه‌های نوین مانند نانو فناوری و علوم زیستی به‌سرعت در حال رشد هستند.

توزیع جغرافیایی: در حالی که قبل از انقلاب اسلامی، تولید علم عمدتاً در چند استان متمرکز بود، پس از انقلاب اسلامی، تولید علم به‌طور گسترده‌تری در استان‌های مختلف گسترش یافته است.

دستاوردهای علمی ایران

دستاوردهای هر استان به تفکیک در زمینه تولید علم

ایران به دلیل تنوع فرهنگی و جغرافیایی خود، دارای دستاوردهای علمی متنوعی در هر استان است. در این بخش به بررسی مهم‌ترین دستاوردهای علمی در چند استان می‌پردازیم:

استان تهران: پیشرفت‌های قابل توجه در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و تأسیس چندین شرکت دانش‌بنیان.

تهران به‌عنوان مرکز علمی و تحقیقاتی ایران، با داشتن دانشگاه‌های معتبر مانند دانشگاه تهران و دانشگاه صنعتی شریف توانسته به قطب علمی کشور تبدیل شود، در این استان، پروژه‌های تحقیقاتی متعددی در زمینه‌های مختلف علمی و فناوری در حال اجراست که به‌طور خاص روی نانو فناوری و علوم کامپیوتر تمرکز دارند.

استان اصفهان: توسعه علوم مهندسی و صنایع، به‌ویژه در زمینه نانو فناوری.

دانشگاه صنعتی اصفهان و پژوهشگاه‌های مختلف در استان اصفهان به تحقیقات پیشرفته در زمینه‌های مختلف مهندسی مشغول هستند. اصفهان همچنین به‌عنوان یکی از مراکز صنعتی ایران به تولید علم در زمینه‌های مهندسی و فناوری‌های نوین کمک کرده است.

استان خراسان‌رضوی: دستاوردهای علمی در حوزه پزشکی و داروسازی.

مشهد به‌عنوان یکی از مراکز پزشکی ایران دارای بیمارستان‌ها و مراکز تحقیقاتی پیشرفته‌ای است که در زمینه‌های مختلف پزشکی فعالیت می‌کنند. همچنین، دانشگاه علوم پزشکی مشهد به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های معتبر در زمینه پزشکی در ایران شناخته می‌شود.

استان فارس: پیشرفت‌های علمی در حوزه کشاورزی و علوم زیستی.

دانشگاه شیراز و مراکز تحقیقاتی این استان به‌طور ویژه بر روی تحقیقات کشاورزی و زیست‌محیطی تمرکز دارند. فارس به‌عنوان یکی از استان‌های کشاورزی ایران، توانسته است با بهره‌گیری از تحقیقات علمی، تولید محصولات کشاورزی را افزایش دهد.

استان آذربایجان شرقی: تحقیقات در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های نوین.

از رشد 5 هزار درصدی تولید علم و فناوری تا افزایش صادرات غیرنفتی

دانشگاه تبریز و مراکز تحقیقاتی دیگر در استان آذربایجان‌شرقی در حال توسعه فناوری‌های جدید در زمینه انرژی و محیط زیست هستند، این استان به‌‌خصوص در زمینه انرژی‌های خورشیدی و بادی به موفقیت‌های قابل توجهی دست یافته است.

بنابراین تولید علم در استان‌های ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی تغییرات قابل توجهی را تجربه کرده، در حالی که قبل از انقلاب اسلامی، تولید علم محدود به چند استان و حوزه خاصی بود، پس از انقلاب اسلامی با تأسیس دانشگاه‌های جدید و افزایش توجه به تحقیق و توسعه، تولید علم به‌طور قابل توجهی افزایش یافته و این تغییرات نه‌تنها به رشد علمی کشور کمک کرده، بلکه به تقویت زیرساخت‌های علمی و تحقیقاتی در استان‌های مختلف منجر شده است.

نتیجه‌گیری

ایران در نیم قرن گذشته با وجود چالش‌های متعدد، به پیشرفت‌های قابل توجهی در حوزه تولید علم دست یافته است. در مقابل، کشورهای غربی و به‌ویژه آمریکا با چالش‌های جدی در این حوزه مواجه شده‌اند. با توجه به آمار و ارقام موجود، به نظر می‌رسد که ایران توانسته است فاصله خود را با کشورهای پیشرفته کاهش دهد و به یکی از کشورهای پیشرو در تولید علم در منطقه تبدیل شود.

پیشرفت‌های علمی ایران نه تنها به‌عنوان یک موفقیت ملی محسوب می‌شود، بلکه می‌تواند به‌عنوان الگویی برای سایر کشورها در حال توسعه نیز مورد استفاده قرار گیرد. در این راستا، استمرار حمایت‌های دولتی و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های علمی و تحقیقاتی، به‌ویژه در زمینه‌های نوظهور، می‌تواند به تقویت جایگاه علمی ایران در سطح جهانی کمک کند.

ایالات متحده آمریکا که روزگاری به‌عنوان پیشتاز علم و فناوری شناخته می‌شد، در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی در حوزه تولید علم مواجه شده است. کاهش تعداد مقالات علمی، کاهش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، و افزایش بی‌ثباتی سیاسی، همگی عواملی هستند که به پسرفت علمی آمریکا منجر شده‌اند. در مقابل، ایران با وجود چالش‌ها و موانع، توانسته است به پیشرفت‌های قابل توجهی در حوزه تولید علم دست یابد.

با توجه به آمار و ارقام موجود، به نظر می‌رسد که ایران توانسته است فاصله خود را با کشورهای پیشرفته کاهش دهد و به یکی از کشورهای پیشرو در تولید علم در منطقه تبدیل شود، این پیشرفت‌ها نه‌تنها به‌عنوان یک موفقیت ملی محسوب می‌شود، بلکه می‌تواند به‌عنوان الگویی برای سایر کشورها در حال توسعه نیز مورد استفاده قرار گیرد.

منابع

Web of Science (۲۰۲۴) www.webofscience.com
 Scopus. (۲۰۲۴) www.scopus.com
 Times Higher Education. (۲۰۲۴) www.timeshighereducation.com
 گزارش‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران(۲۰۲۴) www.msrt.ir
 پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (۲۰۲۴) www.irandoc.ac.ir

سازمان انرژی اتمی ایران(۲۰۲۴) www.aeo.gov.ir
مرکز آمار ایران(۲۰۲۴) www.amar.org.ir
سازمان جهانی بهداشت(۲۰۲۴) www.who.int
گزارش‌های علمی و تحقیقاتی دانشگاه‌های ایران(۲۰۲۴) www.irandoc.ac.ir

مرکز آمار ایالات متحده(۲۰۲۴) www.census.gov
گزارش‌های علمی و تحقیقاتی دانشگاه‌های آمریکا(۲۰۲۴) www.usnews.com

گزارش‌های بین‌المللی در مورد تولید علم (۲۰۲۰) World Bank, www.worldbank.org

National Science Foundation (NSF). (2024). “Science and Engineering Indicators”. www.nsf.gov
American Association for the Advancement of Science (AAAS). (2023). “Science and Technology Policy”. www.aaas.org
Institute of International Education. (2023). “Open Doors Report on International Educational Exchange”. www.iie.org
U.S. Department of Education. (2024). “Digest of Education Statistics”. nces.ed.gov
Times Higher Education. (2024). “World University Rankings”. www.timeshighereducation.com