گروه حماسه و جهاد دفاع‌پرس: «هاوارد تیچر» از مقامات نظامی پنتاگون می‌گوید: رابطه‌ی ما فقط یک تبادل اطلاعات معمولی نبود. ما به عراق هر چه را که لازم داشت تا از ایران شکست نخورد دادیم. ما تمام آسیب‌پذیری‌هایشان در خطوط دفاعی را تشخیص دادیم و مطلع‌شان کردیم. می‌دانستیم اگر این کار را نمی‌کردیم ارتش ایران تا بغداد پیش می‌رفت. عراقی‌ها شلمچه را که مقابل بصره بود با موانع بسیاری پوشانده بودند و به آن دژ اسطوره‌ای می‌گفتند. صدام به ایران حمله کرد تا خوزستان را بگیرد ولی خیلی زود مجبور شد در شلمچه دژ بسازد تا از بصره دفاع کند. میدان‌های مین هر نوع مانع نظامی خاکریز، تونل و هر چه بتوان با آن جلوی پیشروی نیرو‌های زمینی ایران را گرفت در شلمچه به کار بردند. طراحان شرق و غرب پیچیده‌ترین طرح‌هایشان را در شلمچه اجرا کردند و همه نوع آتش‌بار سبک و سنگین کار گذاشتند تا از موانع محافظت کنند.
بصره یکی از مهمترین شهر‌های عراق در جنگ بود و ایران هم مرتب برای محاصره کردن آن نقشه می‌کشید و عملیات می‌کرد؛ عملیات‌هایی که هر چند به نتیجه‌ی نهایی نرسیدند، اما صدام را ورشکسته کردند.
شلمچه، اما در جنوب غربی ایران و شرق بصره‌ی عراق قرار دارد. در بهار تابستان و تا حدی اوایل پاییز آب و هوای شلمچه گرم و بسیار مرطوب است رطوبت و دمای بالای هوا در بسیاری از ماه‌های سال آزاردهنده است به خصوص برای آنها که می‌جنگند. شلمچه در زمستان هوای خوبی دارد و باران بسیار می‌بارد. غالب خاک منطقه رس است که باران را جذب می‌کند و گِل غلیظی تولید می‌کند که انسان و ماشین نمی‌توانند در آن راحت حرکت کنند. زمان جنگ در شلمچه نهر و کانال زیاد بود و دشمن هم جاده‌ها و خاکریز‌های بسیاری در منطقه درست کرده بود. شلمچه آب‌گرفتگی‌های بسیاری داشت و زمین‌های آن در اطراف اروند پر از نخل بود. الحارثه و تنومه‌ی بصره به شلمچه خیلی نزدیک هستند. زمان جنگ از شلمچه به بصره چهار راه، به شرح زیر وجود داشت:
الف - شلمچه - تنومه - بصره ۲۵ کیلومتر
ب - طلاییه‌ی جدید - نشوه - بصره؛ ۷۰ کیلومتر.
ج - ایستگاه حسینیه - کتیبان - چپاسی - الحارثه - بصره؛ ۵۰ کیلومتر.
د - پاسگاه زید - کانال ماهی - تنومه - بصره؛ ۳۰ کیلومتر ۸۰
تا سال‌ها اینجا نه مرزی بوده نه نقطه‌ای راهبردی. شلمچه زمینی بوده میان خرمشهر و بصره که دو شهر امپراتوری ایران بودند. بعد‌ها خرمشهر سهم ایران شد و بصره به امپراتوری عثمانی رسید. شلمچه سال‌های دور قدمگاه ورودی امام رضا (ع) به ایران در سفر توس بود. عثمانی که متلاشی و عراق شکل گرفت، شلمچه مرز دو کشور ایران و عراق شد. بصره و خرمشهر دو بندر تجاری دو کشور همسایه شدند و جاده‌ای که این دو بندر را به هم می‌رساند از شلمچه می‌گذشت.
جنگ بندر خرمشهر را خراب کرد و راه ترانزیت را هم بست، اما این بار شلمچه به خاطر نزدیکی‌اش به بصره مهم شد. وقتی جنگ تمام شد باز هم شلمچه مهم و راهبردی ماند. چون به صدام نمی‌شد اعتماد کرد ممکن بود بخواهد دوباره به ایران حمله کند. بعد از جنگ شلمچه محل تفحص پیکر‌های مطهر شهدا شد. بعد از صدام هم دوباره شلمچه که از نزدیک‌ترین راه‌های بین ایران و عراق و محل رفت و آمد زایران و تاجران ایرانی و عراقی است.
قبل از جنگ هم مدافعان در شلمچه با عراقی‌ها جنگیده بودند. روز‌های ابتدایی جنگ هم اولین مقاومت‌ها از شلمچه شروع شد. در سال‌های جنگ هم چند عملیات مهم و سرنوشت‌ساز در شلمچه انجام شد. دو عملیات مهم کربلای ۴ و بیت المقدس ۷ از این جمله‌اند. جنگ در شلمچه، قبل از ۳۱ شهریور شروع شد. ۹ شهید و ۳۴ مجروحی که نتیجه‌ی درگیری‌های پیش از ۳۱ شهریور بودند ۱۲ نشان‌دهنده‌ی شروع زودهنگام جنگ در مرز بود. «عباس فرحان اسدی» و «موسی بختور» دو پاسدار خرمشهری بودند که ۲۱ خرداد ۵۹ در شلمچه شهید شدند. قبر هر دو در گلزار شهدای خرمشهر واقع است. برخی مردم و پاسدار‌های خرمشهر که احتمال می‌دادند عراق به زودی حمله می‌کند هر روز صبح می‌آمدند مرز شلمچه پیش نیرو‌های مرزی تا مراقب عراقی‌ها باشند.
ابتدای جنگ، شلمچه از محور‌های اولیه‌ی هجوم عراق بود. پس از بمباران فرودگاه‌ها و شهر‌های مرزی ایران، سربازان و نیروی زرهی ارتش عراق از شلمچه وارد خاک ایران شدند. نیرو‌های محدود ژاندارمری و بعضی مدافعان خرمشهری که حمله‌ی عراق را پیش‌بینی می‌کردند، از مرز دفاع را شروع کردند، اما پاسگاه‌ها یکی پس از دیگری سقوط کردند. بعد از آن تا مرحله‌ی چهارم عملیات بیت‌المقدس درگیری مهمی در شلمچه اتفاق نیفتاد.
البته سردار فتح‌الله جعفری می‌گوید: بعد از عملیات فتح‌المبین گروه طراحان عملیات‌های سپاه به شلمچه توجه ویژه‌ای کرد و بنا داشت به شلمچه که عقبه‌ی مهم دشمن بود دست پیدا کند در عملیات بیت المقدس حضور رزمنده‌ها در شلمچه مهمترین کار برای آزادی خرمشهر بود. به هیچ وجه به فکر فرماندهان عراقی خطور نمی‌کرد که ایرانی‌ها بتوانند به شلمچه برسند، اما با لطف خدا خرمشهر از مسیر شلمچه آزاد شد. ۱۵ خرداد سال ۶۱ نیرو‌هایی که خرمشهر را دور زدند در شلمچه با عراقی‌ها درگیر شدند تا پشتیبانی عراق را از نیروهایش در خرمشهر قطع کنند.
وقتی ایرانی‌ها در عملیات بیت‌المقدس خرمشهر را آزاد کردند و عراقی‌ها را تا مرز‌های بین‌المللی عقب راندند، صدام اعلام کرد آتش‌بس می‌خواهد و بلافاصله نیروهایش را از برخی مناطق اشغالی جبهه‌های غرب عقب کشید تا ایران را تحت فشار بگذارد، اما بسیاری موقعیت‌های راهبردی و مسلط بر شهر‌های مرزی را در اشغال خود نگه داشت.
تمرکز نیرو برای آزاد کردن بخش‌های اشغالی کشور منطقی نبود. روزنامه‌ی انگلیسی گاردین نوشت «به گفته‌ی تحلیلگران توقف ایران در داخل خاک خود نمی‌تواند ضامن آن باشد که صدام‌حسین به دادن امتیازی تن در دهد، ضمن اینکه نباید این احتمال را از نظر دور داشت که نیرو‌های عراقی پس از گذراندن یک دوره‌ی استراحت و بازسازی به دستور صدام به تهاجم مجدد اقدام نکنند.»
شلمچه زمینی مسطح بین بصره و خرمشهر است که قسمتی از آن در ایران است و قسمتی در عراق. جنگ عراق نخلستان‌های شلمچه را نابود کرد و روستاهایش را ویران ساخت. در شلمچه هشت عملیات اجرا شد؛ هم در گرمای تابستان رمضان و بیت‌المقدس ۷، هم در سرمای زمستان کربلای ۴ و کربلای ۵ بعد از عملیات بیت‌المقدس و آزاد شدن خرمشهر، عراق هر چه توانست کرد و شلمچه را متر به متر با مانع‌های نظامی پوشاند تا بصره از حمله‌ی ایرانی‌ها در امان بدارد. تمام عملیات‌های مهم ایران به نوعی برای عبور یا دور زدن مانع‌های شلمچه بود.
** آشنایی با جغرافیای منطقه شلمچه
جزیره‌ی بوارین
مساحتش بیش از هشت کیلومتر مربع و طولش حدود ۱۰ کیلومتر است. بوارین نخل‌های بسیاری داشت و اطرافش را نزدیک آب انبوه چولان‌ها پوشانده بودند، اما نیرو‌های عراقی آنها را کندند تا دید بهتری داشته باشند و تیرهایشان مؤثرتر باشند.
هلالی شکل‌ها
شلمچه سرزمین مانع‌های نظامی متنوع و پیچیده بود و هلالی‌ها معروف‌ترین موانع شلمچه بودند. هر هلالی نیم‌دایره‌ای به شعاع ۲۰۰، ضخامت ۳ و ارتفاع ۵ الی ۶ متر بود. دور تا دور هلالی‌ها را کانال زده بودند. هر هلالی یک کانال فرعی هم داشت که سنگر‌های پیاده و تانک‌ها را به هم وصل می‌کرد. دیواره‌ی کانال سیمانی بود و سنگر‌های سقف‌دارش دور تا دور هم جاده ساخته بودند تا تانک‌ها بتوانند روی کانال حرکت کنند.
کانال ماهی
کانال پرورش ماهی مانعی دفاعی در مرز عراق و شمال شلمچه بود که عراقی‌ها سال‌ها قبل از جنگ آن را ساخته بودند. طولش ۳۰ و عرضش یک کیلومتر بود. آب نهر «کتیبان» را از ابتدای کانال ماهی پمپاژ می‌کردند تا آب کانال تأمین شود. هدایت کردن آب کانال ماهی در بیابان‌های اطرافش که به بصره می‌رسیدند، یکی از راهکار‌های مؤثر ارتش عراق برای دفاع از بصره بود. عمق آب در کناره‌های کانال حدود نیم متر و در میانه‌ها به ۲.۵ متر هم می‌رسید. اطراف کانال سیل‌بند‌هایی به ارتفاع ۱.۵ و عرض ۱۰ متر ساخته بودند که کانال را به دژی مستحکم بدل کرده بود.
بوبیان
بوبیان جناح راست عملیات بود. نیرو‌ها می‌بایست اول پاسگاه بوبیان را می‌گرفتند بعد به سمت کانال ماهی می‌رفتند تا جناح راست محور اصلی عملیات را در شلمچه تامین کنند. شب اول دشمن مقاومت کرد، اما رزمندگان ظهر روز اول پاسگاه را گرفتند و به سمت کانال ماهی پیش رفتند.
کانال زوجی
کانالی دو ردیفه که طولش ۶۸ کیلومتر بود و عرضش ۴۰ متر کانال در انشعاب داشت؛ هر کدام ۲ متر که از هم چهار متر فاصله داشتند. اطراف کانال با خاکریز دژی به ارتفاع ۲.۵ متر و عرض ۳ متر ساخته و پوشش خوبی درست کرده بودند. کانال شمالی - جنوبی بود که یک طرفش به کانال ماهی می‌رسید و طرف دیگرش به اروند. وقتی نیرو‌ها از کانال ماهی گذشتند، شدیدترین درگیری‌های کربلای ۵ پشت کانال ماهی و غرب کانال زوجی درگرفت.
نهر دو عیجی
نهر دو عیجی طولش ۵.۵ کیلومتر است و عمقش حدود ۶ متر که با جزر و مد آب تغییر می‌کند. از اروند صغیر جدا میشود و به انتهای کانال پرورش ماهی میرسد. شب دوم عملیات به نیرو‌های لشکر ۸ نجف و ۱۴ امام حسین (ع) ماموریت دادند خودشان را به پوزه‌ی کانال ماهی برسانند و در امتداد نهر دو عیجی پیش بروند. شب سوم عملیات رزمندگان مقاومت دشمن را در غرب دو عیجی شکستند.
نهر جاسم
نهری به طول ۳.۵ کیلومتر که عمقش در حالت مد ۳ متر هم می‌شد و از اروند صغیر جدا شده بود. یکی از محکم‌ترین خطوط پدافندی عراق پشت نهر جاسم در غرب قرار داشت که از نهر جاسم و نهر‌های شبیه‌اش به عنوان مانع پدافندی استفاده می‌کردند. نیرو‌هایی که از کانال ماهی عبور کردند با نیرو‌های پنج ضلعی در نوک کانال ماهی دست ندادند. روز دوم عملیات فرماندهی سپاه از ادامه‌ی حمله در غرب کانال زوجی منصرف شد و اعلام کرد که محل به هم رسیدن نهر جاسم به کانال ماهی مهمترین منطقه‌ی جنگ برای خروج از پنج ضلعی است.» بعد لشکر ۷ ولیعصر (عج) و ۳۱ عاشورا را مامور کرد تا مقاومت دشمن را بشکنند. روز بعد آن دو لشکر موفق شدند و عملیات تمام شد.
جاده‌ی شلمچه
جاده‌ی شلمچه، جاده‌ای است که خرمشهر را به شلمچه می‌رساند و شلمچه را به بصره می‌رساند. عراقی‌ها بنا بود یک روزه از جاده بگذرند و خرمشهر را بگیرند. می‌گفتند خرمشهر را یک روزه می‌گیریم، اهواز را سه روزه، اما فقط یک هفته طول کشید تا این جاده‌ی ۱۵ کیلومتری را طی کنند. روز آزادی خرمشهر هم جاده‌ی شلمچه که جاده‌ی پشتیبانی ارتش عراق بود، جاده‌ی فرار ارتش عراق شد. از روزی که کربلای ۵ شروع شد رزمندگان خیلی تلاش کردند مقاومت دشمن را در محدوده‌ی جاده بشکنند تا راه پیشروی را باز کنند.
خرمشهر
شلمچه‌ی ایران بخشی از خرمشهر است. شهری بندری که قبل از جنگ بندر پررونقی داشت. اوایل جنگ ویران شد و بعد از آزادی تا آخر جنگ، محل پشتیبانی نیرو‌هایی بود که در شلمچه میجنگیدند.
یادمان شلمچه
آنجا که یادمان شلمچه است و کاروان‌ها برای بازدیدش می‌روند زمانی نیزار بوده و از محور‌های درگیری در کربلای ۵ شهدای گمنامی که آنجا مدفون هستند در عملیات رمضان شهید شده‌اند. بچه‌ها که عقب می‌آمدند به خاطر نی‌ها، آنها را ندیده بودند. چهار پنج سال بعد در کربلای ۵ رزمندگان پیکر‌های مطهر شهدا را یافتند و همان‌جا دفن کردند. این نقطه در عملیات‌های بیت‌المقدس، رمضان، کربلای ۵ و بیت‌المقدس ۷ از نقاط درگیری بود.
نهر خین
دجله و فرات در القرنه‌ی عراق به هم میپیوندند و رودی را تشکیل می‌دهند که از گذشته‌های دور اروند نام دارد. عراقی‌ها به بخشی از اروند که در خاک عراق جریان دارد شط العرب میگویند که از نهر خین در جنوب شلمچه به مرز ایران میرسد و بعد از آن میشود خط مرزی مشترک ایران و عراق اروند ۸۱ کیلومتر در مرز ما می‌پیماید تا به خلیج فارس برسد. طولش ۱۷۵ کیلومتر عرضش ۱۲۰ تا ۵۰۰ متر عمقش در بصره ۶/۷ متر و در فاو ۱۹ متر است و در آن کشتی رانی میکنند.
اروند جزایر متعددی دارد که مهم ترینش مینو شطیط،ام الرصاص بلجانیه، سندباد شرقی سندباد غربی،ام الطویل، فیاض و بوارین‌اند. همچنین بنادر مهمی، چون خرمشهر آبادان بصره فاو و خسروآباد در سواحل خود دارد که بر اهمیت تجاری آن افزوده‌اند. نهر خین هفته‌ی اول جنگ اشغال شد، اما در عملیات بیت المقدس رزمندگانی که به فرماندهی حاج محمد ابراهیم همت در اطراف نهر خین با عراقی‌ها میجنگیدند با گرفتن نهر زمینه‌ی آزادی خرمشهر را فراهم کردند.
اروند صغیر
اروند صغیر از بستر اصلی اروند جدا میشود، مسیری حدوداً ۲۰ کیلومتری را طی می‌کند و در انتهای جزیره‌ی صالحیه مجدداً به مسیر اصلیش بازمی‌گردد. کمترین عرض اروند صغیر ۴۰ و بیشترین عرضش ۱۵۰ متر است، ماهی،ام الطویل و صالحیه جزایری هستند که از جدا شدن اروند صغیر از بستر اصلی‌اش به وجود آمده‌اند و از نظر نظامی اهمیت فراوانی دارند.
کانال جنوب پنج ضلعی
این کانال به طول ۲.۵ کیلومتر و عرض ۵ متر از انتهای کانال پرورش ماهی و آب‌گرفتگی شرق جاده شلمچه کشیده شده است. عراقی‌ها ۹ پل روی آن نصب کرده بودند تا ورود نیروهایشان را به پنج ضلعی آسان کنند از آنجا که دور پنج‌ضلعی را آب گرفته بود، کانال در سیستم پدافند دشمن از ارزش بسیار زیادی برخوردار بود.
منطقه‌ی آب گرفتگی
در محدوه‌ی عملیاتی کربلای ۵ دشمن یکی از مهمترین عوارض مصنوعی‌اش را برای دفاع برابر حمله‌ی نیرو‌های ایران ایجاد کرده بود. عراق بار‌ها از پاسگاه کوت‌سواری به پاسگاه بوبیان و از آنجا به طرف شمال خاکریز زد بعد‌ها هم دو پل جدید روی کانال ماهی زد و جاده‌هایی عمود بر خاکریز‌های قبلی ساخت تا خطش را تقویت کند دژ‌های جدید خط اول دوم و سوم عراق در شرق کانال ماهی بودند.
منبع: کتاب راوی، روایت شلمچه؛ «دژ اسطوره‌ای اثر شیرعلی جعفرنیا و سعید زاهدی»
انتهای پیام/ 112
∎