کارشناسان می‌گویند که مدیریت پسماند در کوتاه مدت می‌تواند اثر خود را روی اقتصاد و محیط زیست کشور بگذارد و از طرفی، ضعف اصلی کشورهای توسعه نیافته در این زمینه، نداشتن برنامه راهبردی برای بازیافت پسماند است. پسماند چالش‌های فراوانی دارد که اگر به درستی مدیریت نشود، علاوه بر آسیب به محیط زیست، سلامت انسان را نیز به خطر انداخته و نتایج زیان باری خواهد داشت. پسماند با توجه به ارزش اقتصادی، منجر به شکل‌گیری شبکه‌های مافیایی نیز شده که به شکل زباله‌گردی پیش چشم شهروندان قرار می‌گیرد و به دل سوزی برای این افراد ختم می‌شود اما واقعیت پشت این ماجرا چیز دیگری است و آن‌قدر ارزش دارد که به پسماند قابل بازیافت، طلای کثیف گفته شود.
منظور از پسماند شهری چیست؟
«محمد خزایی» عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی همدان درباره پسماندهای مختلف به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: منظور از پسماند شهری، پسماندهای ناشی از فعالیت جوامع است. به طور مثال در شهر تهران که شامل خانه‌ها، دانشگاه‌ها، بیمارستان‌ها، فضای سبز و غیره است، پسماند جمع‌آوری شده و به محل دفن می‌رود. در روستاها نیز همین اتفاق رخ می‌دهد. منظور از پسماند صنعتی، پسماند ناشی از فعالیت شهرک‌های صنعتی، مجتمع‌های صنعتی و غیره است که به صورت مجزا جمع‌آوری می‌شود. همچنین پسماند کشاورزی نیز داریم که در فعالیت‌های مختلف کشاورزی تولید می‌شود.
خزایی بیان می‌کند: یک بخش از پسماند شهری، پسماند خانگی است که در مناطق مسکونی ایجاد می‌شود. همچنین پسماند شهری نیز به زیرمجموعه‌هایی تقسیم‌بندی می‌شوند. قبل از جمع‌آوری پسماند نیز احتمال خطرهایی وجود دارد که به محل نگهداری و دسته‌بندی و بسته‌بندی مربوط می‌شود. به طور مثال در مورد پسماند پزشکی، بحث بسته‌بندی و تفکیک اهمیت دارد و باید سطل‌های مجزا برای پسماندهای تیز و برنده یا پسماندهای شیمیایی و خطرناک وجود داشته باشد.
خزاعی: برخی فکر می‌کنند پسماند خانگی کم خطرترین است، اما در همین پسماند خانگی نیز پسماندهای خطرناکی مثل پسماند تیز و برنده و مواد شوینده و غیره وجود دارد. عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی همدان در ادامه توضیح می‌دهد: هرچند برخی فکر می‌کنند پسماند خانگی کم‌خطرترین است اما در همین پسماند خانگی نیز پسماندهای خطرناکی مثل پسماند تیز و برنده و مواد شوینده و غیره وجود دارد.
آیا باید نگران پسماند پزشکی باشیم؟
پسماندهای پزشکی یکی از انواع پسماندها هستند که در طول حدود ۱۰ سال اخیر با توجه ویژه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به شکل برنامه‌ریزی شده، مدیریت و بی‌خطرسازی می‌شود؛ این نوع از پسماندها پس از بی‌خطرسازی، توسط شرکت‌هایی حمل می‌شوند اما تنها نقطه مشکل در همین مرحله و هزینه‌های حمل است.
«علیرضا رییسی» معاون بهداشت وزارت بهداشت در نشست خبری اخیر خود در این زمینه گفت: در حال حاضر ۹۴ درصد بیمارستان‌های کشور دستگاه امحای زباله فعال دارند و روزانه ۱۵۰ تُن پسماند در بیمارستان‌ها تولید می‌شود. طرح هوشمندسازی مدیریت زباله بیمارستانی در سه استان همدان، اصفهان و قزوین به صورت آزمایشی در حال اجراست. باید توجه کرد که همه پسماندهای بیمارستانی، عفونی نیستند و جداسازی انجام می‌شود اما هر ۲ را با یک قیمت حمل می‌کنند و به نظر می‌رسد شهرداری‌ها باید در زمینه هزینه‌های حمل پسماند بیمارستانی بازنگری کنند.
خزایی نیز می‌گوید: در مورد پسماند پزشکی، خطرناک و سمی بودن آن موردنظر است؛ در این زمینه باید بی‌خطرسازی انجام شود. در مرکز سلامت و محیط کار وزارت بهداشت به موضوع بی‌خطرسازی پسماندهای پزشکی توجه شده و ۹۴ درصد بیمارستان‌های کشور تحت پوشش سامانه‌های بی‌خطرسازی پسماند به صورت سیستم مرطوب تحت فشار (اتوکلاو) هستند. کیفیت کار این سامانه‌های بی‌خطرسازی هم باید مورد توجه قرار بگیرد اما همین که این میزان از بیمارستان‌ها به این سامانه‌ها مجهز هستند، اقدام مناسبی است.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی همدان ادامه می‌دهد: مدیریت پسماند پزشکی نیازمند همکاری سه ضلع است؛ وزارت بهداشت و بیمارستان‌ها به عنوان تولیدکننده پسماند پزشکی، سازمان محیط زیست به عنوان ناظر و شهرداری‌ها جهت دفن پسماند بی‌خطر شده در این زمینه موثر هستند. همواره چالش‌هایی در قانون‌گذاری و اجرا در این سه ضلع وجود داشته و باید در این زمینه به اتفاق نظر رسید.
«محسن فرهادی» رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت درباره پسماندهای پزشکی به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: بیمارستان‌های بزرگ کشور، دستگاه‌های بی‌خطرسازی پسماند دارند. همچنین کارشناس بهداشت محیط در بیمارستان‌ها مستقر هستند. پس از آن، بازرس خدمات جامع سلامت، مرکز بهداشت شهرستان و استان و مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت حضور دارند و سطح بندی نظارتی انجام می‌شود. باید توجه کرد که خط اول خطاها در تفکیک از مبدا رخ می‌دهد. پسماند ویژه پزشکی در خط اول بیمارستان، توسط پزشکان و پرستاران تولید می‌شود. وقتی تفکیک پسماند در بیمارستان انجام شود، بی خطرسازی هم قابل انجام است. بحث تعرفه حمل و نقل پس از بی خطرسازی مطرح می‌شود. همچنین برخی خطاها در این مرحله رخ می‌دهد که این پسماندها هنگام انتقال، امکان یکی شدن دارند.
فرهادی ادامه می‌دهد: در همدان، اصفهان و قزوین در حال اجرای برنامه آزمایشی هستیم که قرار است از روش هوشمندسازی و تکنولوژی‌ها و فناوری‌های جدید استفاده کرده و پسماند عفونی نشاندار شده و قابل رهگیری تا دفع نهایی باشد. دستاوردهای این برنامه به کمیته ملی پسماند که دبیر آن، سازمان محیط زیست است، ارائه خواهد شد و امیدواریم این روش را به کل کشور نیز تعمیم بدهیم.
فرهادی: در همدان، اصفهان و قزوین در حال اجرای برنامه آزمایشی هستیم که قرار است از روش هوشمندسازی و تکنولوژی‌ها و فناوری‌های جدید استفاده کرده و پسماند عفونی نشاندار شده و قابل رهگیری تا دفع نهایی باشد.
چگونه پسماندها را امحا کنیم؟
خزایی در مورد روش‌های دفن بهداشتی پسماند می‌گوید: یکی از روش‌های پذیرفته شده در دنیا، دفن بهداشتی پسماند است؛ این روش یکی از مناسب‌ترین گزینه‌ها برای مدیریت پسماند محسوب می‌شود. موضوع مهم این است که حداقل مقدار پسماند به محل دفن منتقل شده و همچنین جانمایی مناسبی برای محل دفن انجام شود. در مناطقی که سطح آب زیرزمینی بالا است یا اقلیم از نظر اکولوژیک ارزشمندتر محسوب می‌شود، باید محل بهتری برای دفن پسماند در نظر گرفته شود.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی همدان ادامه می‌دهد: اگر پسماند را به صورت زنجیره به هم پیوسته در نظر بگیریم، مرحله اول که تولید پسماند است بسیار اهمیت دارد؛ در این مرحله، کاهش تولید پسماند در مبدا و تفکیک مهم است که در این زمینه شهرداری‌ها اهمیت دارند. البته برخی از پسماندها مانند پلاستیک‌ها از مبدا تفکیک می‌شوند و همراه با پسماندهای آشپزخانه به شهرداری تحویل داده نشده و وارد چرخه بازیافت می‌شود که این موضوع به دلایل اقتصادی رخ می‌دهد.
فرهادی در این زمینه می‌گوید: در حال حاضر دفع نهایی پسماند به روش‌های مختلفی انجام می‌شود؛ بیشترین میزان این شکل به ترتیب، دفن در زمین، پسماند سوزی، تلنبار در محیط باز و کمپوست است. از دیدگاه بهداشت محیط، به جز روش کمپوست، هر سه روش دیگر، غیر بهداشتی هستند. دفن در زمین با توجه به بروز آلودگی آب و خاک، تهدیدهای بهداشتی ایجاد خواهد کرد.
وی ادامه می‌دهد: در مدیریت پسماند، هر روشی می‌تواند خوب یا بد باشد اما باید پسماند یک شهر مورد بررسی قرار گرفته و درباره آن نتیجه‌گیری کرد. هیچ نسخه واحدی برای هیچ شهر و روستایی نباید نوشت و باید بررسی میدانی انجام شده و بعد بگوییم چه روشی برای مدیریت پسماند یک شهر مناسب است. استفاده از روش‌هایی مانند پسماند سوزی یا دفن پسماند امکان دارد برای یک منطقه مناسب و برای منطقه دیگری نامناسب باشد. به همین دلیل باید حلقه‌های مختلف در مدیریت پسماند با یکدیگر فعالیت کرده و از توان ناظران بهداشت استفاده شود.
برای کاهش تولید پسماند و تفکیک از مبداء چه باید کرد؟
یکی از مهم‌ترین مواردی که در مدیریت پسماند باید مورد توجه قرار گیرد، آموزش شهروندان و صنایع برای کاهش تولید پسماند و تفکیک از مبدأ است؛ موضوعی که گاهی به‌صورت جسته‌وگریخته اجرا شده و سپس به دست فراموشی سپرده می‌شود. خزایی در این خصوص می‌گوید: در زمینه آموزش مدیریت پسماند، اقدامات بسیاری باید انجام شود و این موضوع صرفاً به پسماند خانگی محدود نمی‌شود؛ بلکه صاحبان صنایع نیز باید آموزش ببینند. برای کاهش تولید پسماند از مبدأ، مهم‌ترین نکته این است که چه کنیم تا کمترین میزان مواد به پسماند تبدیل شود. آموزش شهروندی در این زمینه نیز بسیار حائز اهمیت است. پلاستیک، در محفظه پسماند، ماده‌ای ارزشمند محسوب می‌شود که زباله‌گردها آن را جمع‌آوری می‌کنند. آموزش باید به گروه‌های مختلف ارائه شود و نباید فراموش کنیم که این فرایند در بلندمدت به نتیجه خواهد رسید. چقدر در مدارس به آموزش پسماند پرداخته می‌شود؟ مدیران تا چه اندازه در این زمینه آموزش می‌بینند؟
فرهادی نیز می‌گوید: براساس رصدهای انجام‌شده در روزهای سخت کرونا، شهروندان در مواردی که به آنها اطلاع داده می‌شد که پسماند بیماران کرونایی را چگونه منتقل کنند، حتماً جداسازی را رعایت می‌کردند. بنابراین، اگر با مردم به‌صورت شفاف و واضح صحبت شود، قطعاً همکاری خواهند کرد، چراکه آنها به محیط‌زیست و سلامت خود اهمیت می‌دهند.
رییس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت ادامه می‌دهد: مردم به واسطه مشکلاتی که با آن مواجهه می‌شوند، کاملاً درک کرده و همکاری می‌کنند؛ فقط باید اطلاع‌رسانی مناسب از طریق رسانه‌ها در اختیار مردم قرار گیرد. هر پروژه‌ای در مدیریت پسماند، یک عملیات مهندسی بزرگ است؛ وقتی قرار باشد اقدامی را در قالب یک پروژه اجرا کنیم، مردم باید به آن پروژه اطمینان داشته و پای کار باشند. اگر به مردم گفته شود که پسماند خشک را جدا کرده و شهرداری‌ها جمع‌آوری می‌کنند، این اقدام را انجام می‌دهند اما زیرساخت‌های آن در شهرهای بزرگ فراهم نشده و هر بار کارهای جزیره‌ای انجام شده و اعتماد مردم نسبت به این پروژه‌ها شکل نگرفته است.
جمع‌بندی
برای موفقیت در مدیریت پسماند، باید حلقه‌های مختلف را از ابتدا تا انتها در نظر بگیریم؛ یعنی بازیافت از مبدا، حمل و نقل به محل دفن و انتقال به ایستگاه موقت به خوبی انجام شود. مطالبه‌گری عمومی در زمینه مدیریت پسماند شهری و روستایی، تقویت نظارت بر پسماند ویژه پزشکی، اجرای برنامه‌های آزمایشی و نظارت جهت حفظ سلامت افرادی که با پسماند درگیر هستند، از جمله مواردی است که باید مورد توجه ارکان مختلف مرتبط با مدیریت پسماند قرار گیرد. در این زمینه همکاری بین‌بخشی میان وزارت کشور، وزارت بهداشت، سازمان محیط زیست و شهرداری‌ها ضروری است. اگر سریع‌تر فکری به حال شیوه امحای پسماند در استان‌هایی مانند گیلان و استان‌های جنوبی نشود، شرایط در سال‌های آتی وخیم‌تر از اکنون خواهد شد؛ شرایطی که علاوه بر شهروندان، صدای مسئولان را هم در آورده و این هم نکته قابل تاملی است.