گروه حماسه و جهاد دفاع‌پرس: «طلاییه» و «زید» سرزمین‌های روزهای سخت جنگ هستند. «رمضان» و «خیبر» و «بدر» سه عملیات سخت جنگ هستند که در این منطقه انجام شده است. عملیات رمضان در تیر ماه سوزان خوزستان در زمین پر مانع زید، سخت‌ترین تجربه‌ی عملیاتی در دو سال اول جنگ بود که نشان داد دنیا تصمیمش را برای جلوگیری از سقوط صدام گرفته است.
موانع زید طراحی پیچیده‌ای داشت که رد پای کشور‌های مختلف در آن دیده می‌شد. راه‌های نفوذ به بصره بسته بود خیبر طرحی ابتکاری بود؛ محوری در زید داشت و محوری در طلاییه و هور جایی که فکر گذشتن از آن به ذهن دشمن هم نمی‌رسید. اما رزمنده‌ها از آن گذشتند. هور و موانع و استحکامات پیچیده‌ی دشمن در بدر نیز منطقه‌ی نبرد بود. روزهای طلاییه و زید در جنگ روزهای مظلومیت یاران خمینی بود؛ مظلومیتی مقتدرانه این کتاب روایتی مختصر از این فتوحات غریبانه است.
طلاییه منطقه خشکی در انتهای جنوب غربی دشت آزادگان و در غرب کیلومتر ۴۵ جادهی اهواز ـ خرمشهر است. هورالهویزه به مناطق باتلاقی و نیزار‌های غرب دشت آزادگان می‌گویند که حدود سه هزار و ۱۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. امتداد هورالهویزه (هورالعظیم در غرب به استان «میسان» عراق می‌رسد.) شب‌های زمستان در طلاییه بسیار سرد است و روزهای تابستان بسیار گرم. در اواسط فصل تابستان دمای هوا معمولا بیش از ۵۰ درجه‌ی سانتی‌گراد است. زمین طلاییه هم وار و سطحش پوشیده از خاک و رسوب نمک است.
باران که زیاد ببارد هور طغیان می‌کند و بیشتر طلاییه را زیر آب می‌برد. آب‌های سطحی فرو نمی‌روند و با عمق کم‌شان باعث باتلاقی شدن زمین منطقه در برخی ماه‌های سال می‌شوند. جزایر شمالی و جنوبی مجنون دو جزیره‌ی مصنوعی‌اند که در هور ساخته‌اند و ۱۵۰ کیلومتر مربع وسعت دارند. عمق آب در هور از شمال به جنوب کم می‌شود؛ بیشترین‌اش چهار متر است و کمترین‌اش به ۲ متر نمی‌رسد. روز‌هایی که رودخانه‌ها طغیان می‌کنند. عمق آب به ۸ متر هم می‌رسد. بیش از ۷۰ درصد سطح هور را نی‌ها پوشانده‌اند. در شمال هور نی‌ها شاداب‌تر هستند و بیشتر متوسط قطر هر نی به هفت میلی‌متر می‌رسد. در شمال هور نی‌هایی با قطر ۳ سانتی‌متر هم وجود دارد.
«چولان» یا «جگن» که گیاهی است بدون ساقه با برگ‌های نوک تیز و مقطع مثلثی، ۲۳ درصد هور را پوشانده و خوراک گاومیش هاست. گاومیش‌های اطراف هور حیوانات کم‌خرج و پرفایده‌ای برای مردم‌اند. در هور ۳۰ گونه پرنده و ماهی‌های مختلف شناسایی شده است. ساکنانهور که در آن یا روستا‌ها و شهر‌های اطرافش زندگی می‌کنند یا دامداران هستند یا ماهی‌گیر یا کشاورز و یا حصیرباف.
منطقه زید
«زید» منطقه‌ای است بیابانی در جنوب دشت کوشک در غرب جادهی اهواز ـ خرمشهر و شمال شلمچه. این منطقه کم باران است، اما نهر‌های پر آبی در اطرافش وجود دارد. دجله و فرات در القرنه که در شمال زید است به هم می‌پیوندند و شط العرب را تشکیل می‌دهند که از غرب زید می‌گذرد و به اروند می‌ریزد. عراق از فراوانی آب این منطقه استفاده کرده و کانال‌های بسیاری در منطقه ایجاد کرده است. زید سابقه‌ی تاریخی چندانی ندارد. طلاییه و هورالهویزه هم تابع بخش هویزه و دهستان بنی صالحند و قدمت چندانی ندارند.
برخی مورخین می‌گویند در گذشته گروهی از «صابئین مندایی» در این منطقه بوده‌اند که در دهانه‌ی رودخانه‌ی کرخه و هور‌های بین ایران و عراق زندگی می‌کردند. صابئین مندایی مسیحیانی بودند که به یحیی (ع) اعتقاد داشتند و عیسی (ع) را جانشین او می‌دانستند. بیشتر اعمال مذهبی آنان که مهم‌ترینش غسل تعمید باشد، با آب انجام می‌گرفت. ساکنان کنونی هور عشایر عرب و مسلمانند که سابقه‌ی تقریباً ۵۰۰ ساله دارند و به سه طایفه «بنی طرف»، «بیت عواجه» و «بیت نصر» تقسیم می‌شوند. البته تاریخ هور الهویزه به نوعی با هویزه گره خورده است که سابقه‌ی تاریخی طولانی دارد.
هویزه در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی سوسنگرد و ۷۲ کیلومتری غرب شهر اهواز قرار گرفته است. از نظر جغرافیایی مرکز بخش هویزه از بخش‌های شهرستان دشت آزادگان است. بخش هویزه شامل دهستان‌های هویزه بنی صالح و نیستان است. دو قرن قبل از میلاد مسیح هویزه و دشت آزادگان را «میسن» به معنای شهری با برج و بارو می‌نامیدند. حیات اجتماعی و سیاسی این منطقه همزمان با تشکیل سلسله‌ی اشکانیان در ایران آغاز شده است.
روستا‌ها و آبادی‌هایی که قبلا اطراف شهر کنونی هویزه بودند را «بطایح» و «بطی» به زبان محلی یعنی سیل‌گیر می‌گفتند. زمان خسرو پرویز، دجله و فرات طغیان کرده و میسن را ویران می‌کنند. بعد از آن و تا زمان دولت عباسیان میسن آباد نشد. ساکنان هویزه از آغاز شیعه و اهل قبایل «دیالمه» و «بنی‌اسد» بودند. البته از سال ۸۴۴ هجری قمری که مشعشعیان در منطقه حکومت اسلامی تشکیل دادند مذهب شیعه در خوزستان هم گسترش یافت.
دوره انقلاب اسلامی
هویزه در روزهای انقلاب از شهر‌های فعال خوزستان بود. انقلاب که پیروز شد بیشتر شهر‌های مرزی استان خوزستان درگیر ناآرامی‌هایی شدند که گروه‌های ضد انقلابی، چون جبهه التحریر ایجاد می‌کردند. عراق از این گروه‌های ضد انقلاب حمایت می‌کرد و برایشان از مرز طلاییه و هورالهویزه امکانات می‌فرستاد. همزمان که ضد انقلاب در شهر‌های دشت آزادگان بمبگذاری می‌کردند هواپیما‌های شناسایی عراق بار‌ها حریم هوایی ایران را در منطقه نقض کردند؛ زمانی که هنوز جنگ شروع نشده بود.
تا اردیبهشت سال ۶۱ طلاییه و بخشی از دشت آزادگان در اشغال نیرو‌های عراق ماند هر چند شهر‌هایی مثل سوسنگرد و بستان زودتر آزاد شده بودند. در عملیات بیت‌المقدس هدف محور شمالی، آزادی مناطق اشغالی دشت آزادگان بود. نیرو‌های قرارگاه قدس باید از کرخه‌ی کور عبور می‌کردند به سمت کوشک و طلاییه می‌رفتند و هویزه را آزاد می‌کردند و بعد تا مرز بین‌المللی پیش می‌رفتند. نیرو‌های قرارگاه قدس همچنین می‌بایست بخشی از نیرو‌های دشمن را در منطقه درگیر می‌کردند تا زمینه‌ی موفقیت محور جنوبی، که محور اصلی عملیات بود، فراهم می‌شد.
مرحله‌ی اول عملیات ۱۰ اردیبهشت سال ۶۱ آغاز شد. نیرو‌های محور‌های جنوبی از کارون عبور کردند و به جادهی اهواز خرمشهر رسیدند، اما در محور شمالی در دشت آزادگان عراقی‌ها شدید مقاومت کردند و نیروها پیش روی چندانی نداشتند. در مرحله‌ی دوم عملیات که ۱۶ اردیبهشت آغاز شد، نیرو‌های محور جنوبی از جادهی اهواز خرمشهر گذشتند و به جادهی مرزی رسیدند. نیرو‌های عراق تقریبا در دشت آزادگان محاصره شدند. ارتش عراق به نیروهایش دستور عقب‌نشینی داد تا از محاصره خارج و برای دفاع از خرمشهر و بصره متمرکز شوند. در نتیجه هویزه، پادگان حمید و پاسگاه‌های کوشک و طلاییه‌ی جدید و قدیم آزاد شدند.
خرمشهر هم که آزاد شد هنوز بخش‌هایی از خاک ایران در اشغال عراق بود از نظر نظامی متمرکز کردن نیروها برای آزادی آن زمین‌ها منطقی نبود امام خمینی هم گفته بود جایی عملیات کنید که مردم عراق آسیب نبینند عملیات رمضان با این ملاحظات طراحی شد عملیاتی که اولین تجربه‌ی برون‌مرزی ایران بود و ۵۰ روز پس از عملیات بزرگ بیت‌المقدس آغاز شد. هدف عملیات تهدید بصره و فشار بر حکومت صدام بود. ایران امیدوار بود مردم عراق همکاری کنند و صدام متزلزل را برکنار کنند. همچنین امید داشت با موفقیت در عملیات رمضان دنیا را مجاب کند حقوق اولیه‌اش را بپذیرد و با شرایط عادلانه جنگ را پایان دهد. عدم موفقیت در رمضان که در زید و شلمچه انجام شد پایان جنگ را پیچیده کرد.
عملیات‌های محرم و والفجر مقدماتی و والفجر یک
عملیات‌های محرم و والفجر مقدماتی و والفجر یک در فکه و منطقه‌ی شمالی آن انجام شدند و موانع نظامی و رمل‌های نفس‌گیر مانع موفقیت نیروها شدند. عملیات در هور گزینه‌ای بود که بعد از رمضان به ذهن فرماندهی سپاه رسید و بعد از عملیات‌هایی که در فکه انجام شد، جدی‌تر شد. قرارگاه شناسایی «نصرت» محرمانه تشکیل شد تا منطقه‌ی هور را شناسایی کند. شناسایی‌های دقیق بیش از یک سال طول کشید و امیدواری‌هایی برای عملیات در منطقه‌ای بکر و دست نخورده ایجاد کرد.
سوم اسفند سال ۶۲ عملیات خیبر شروع شد. محوری در زید داشت و محوری در طلاییه و هور. رزمنده‌های ایران در آغاز عملیات خوب پیش رفتند و حتی به جادهی العماره بصره هم رسیدند، اما آتش سنگین عراق و عدم پیشروی در محور زید آنها را وادار به عقب‌نشینی و استقرار در جزایر مجنون کرد. یکی از سخت‌ترین جنگ‌های سال‌های دفاع مقدس در جزایر مجنون شکل گرفت و دشمن به رغم پاتک سنگینش که در آن از سلاح‌های شیمیایی هم استفاده کرده بود، نتوانست جزایر مجنون را پس بگیرد.
سال ۶۳ امیدواری‌هایی سیاسی ایجاد شده بود که دنیا حاضر است حقوق ایران را به رسمیت بشناسد و زمینه‌ی پایان جنگ فراهم آید. فضای سیاسی یک عملیات پیروز می‌طلبید. عملیات بدر برای اجرا در منطقه‌ی شمالی عملیات خیبر طراحی شد. دشمن به هور حساس شده بود و هور را که قبل از شروع خیبر مانع چندانی نداشت مسلح کرده بود. عملیات بدر به رغم پیش روی‌های محدود اولیه ناموفق ماند.
گزینه‌ی هور بعد از بدر تا حد زیادی از ذهن فرماندهان خارج شد. از آن پس تا روزهای پایانی جنگ هور روزهای آرامی را سپری کرد. چهارم تیر سال ۱۳۶۷ ارتش عراق با آتش سنگین و استفاده از سلاح شیمیایی به نیرو‌های محدودی که در هور و جزایر مستقر بودند حمله کرد و نیرو‌های ایران منطقه را تخلیه کردند. تیر سال ۱۳۶۷ ایران قطعنامه‌ی ۵۹۸ را پذیرفت و از آنجا که عراق پیش از ایران قطعنامه را پذیرفته بود. می‌بایست جنگ تمام می‌شد که نشد. صدام بار دیگر به شمال خرمشهر حمله کرد و نشان داد غیر قابل اعتماد است.
سحرگاه روز جمعه ۳۱ تیر ۱۳۶۷ و سه روز پس از پذیرش قطعنامه‌ی ۵۹۸ در شرایطی که وزیر خارجه‌ی ایران در حال مذاکره با دبیر کل سازمان ملل بود، نیرو‌های دشمن از دو محور کوشک و زید و شلمچه در خاک ایران پیش روی کردند و به حاشیه‌ی جادهی اهواز ـ خرمشهر رسیدند. بنا به گزارش موجود عراق حدود ۳۰ کیلومتر از جادهی ۱۲۵ کیلومتری اهواز ـ خرمشهر را از کیلومتر ۶۰ اهواز به سمت خرمشهر تصرف کرد و با نیرو‌های کماندو و زرهی تلاش بسیاری کرد تا از محور‌های شلمچه و جادهی اهواز ـ خرمشهر، شهر خرمشهر را محاصره کند.
در این میان حجم حملات هوایی دشمن نیز افزایش یافت. در پایان روز در سه راهی حسینیه نیرو‌های دشمن با گذشتن از جادهی اهواز خرمشهر حدود ۲ کیلومتر از جادهی شهید شرکت را تصرف کردند. اخبار تهاجم که به تهران رسید پیام امام (ره) ورق را برگرداند. حاج «سید احمد خمینی» پیام امام را تلفنی برای فرماندهی سپاه قرائت کرد. این نقطه‌ی حیاتی کفر و اسلام است. یعنی نقطه‌ی شکست یا پیروزی اسلام یا کفر است و باید متر به متر جنگید هیچی از هیچ کس پذیرفته نیست. اینجا نقطه‌ای ست که یا موجب می‌شود سپاه حیات پیدا کند دوباره در کشور و یا برای همیشه یک سپاه ذلیل و مرده‌ای بشود.
اشغال پس از قطعنامه
پیام امام بلافاصله میان فرماندهان سپاه قرارگاه‌ها و رزمندگان بسیجی و سپاهی منتشر شد. آقای هاشمی درباره‌ی این پیام می‌گوید با این پیام بوی نشاط و جهاد در همه جا به مشام می‌رسید. نیرو‌های نظامی و مردمی با هجوم وسیعی علیه دشمن او را تا مرز عقب راندند، اما دشمن از پای ننشست و دو بار دیگر به قصد تصرف منطقه‌ی جنوب تا جادهی اهواز - خرمشهر پیشروی کرد و هر بار با رشادت رزمندگان اسلام عقب رانده شد.
این اقدام عراق مواضع بین‌المللی را به زیان عراق کرد چنان که پنج عضو دایمی شورای امنیت عراق را برای نشان دادن انعطاف بیشتر تحت فشار قرار دادند.
زید اولین زمینی بود که برای ادامه‌ی جنگ بعد از آزادی خرمشهر مورد توجه قرار گرفت. موقعیت راهبردی منطقه‌ی هورالهویزه بسیار مناسب بود، اما تا قبل از عملیات خیبر از لحاظ نظامی غیر قابل عبور محسوب می‌شد. اگر مساله‌ی عبور از هور در این منطقه حل می‌شد. هور به یک منطقه‌ی نظامی مهم در جنگ ایران و عراق تبدیل می‌شد. ابتکار نظامی ایران در عملیات خیبر چنین کرد. این بخش آشنایی با نقاط مرتبط با جنگ در مسیر و منطقه‌ی طلاییه هورالهویزه و زید است.
دشت جفیر
جفیر بیابانی در غرب جادهی اهواز خرمشهر است که روزهای اول جنگ سر راه نیرو‌های عراق قرار داشت. جفیر را گروهی از نیرو‌های ارتش عراق گرفتند که از طلاییه به ایران حمله کردند و سمت اهواز پیش رفتند. طی یک سال و نیمی که جفیر در اشغال عراقی‌ها بود واحد مهندسی سپاه سوم ارتش عراق میان دشت، جاده‌ای آسفالت ایجاد کرد روز ۱۸ اردیبهشت سال ۱۳۶۱ در مرحله‌ی دوم عملیات بیت المقدس ارتش عراق از جفیر عقب نشینی کرد.
جادهی جفیر طلاییه - هورالعظیم (جادهی طلاییه)
حدود کیلومتر ۴۵ جادهی اهواز خرمشهر نزدیک پادگان حمید سه راهی‌ای هست، مشهور به سه راهی طلاییه. جادهی جفیر - طلابیه - هور الهویزه از آن سه راهی شروع می‌شود. از دشت جفیر و روستا‌های کوشک و ترازی می‌گذرد و به طلاییه و هور می‌رسد. عراقی‌ها اوایل جنگ جاده را بازسازی کردند. این جاده در عملیات خیبر عقبه‌ی عملیات بود و بسیار شلوغ و فعال قرارگاه‌های عملیاتی و عقبه‌ی یگان‌های شرکت‌کننده در عملیات خیبر در حاشیه‌ی این جاده بود. قبل از عملیات خیبر تنها راه آسفالت منطقه‌ی هور همین جاده بود.
جادهی صاحب الزمان (عج)
جادهی صاحب الزمان (عج) را در شمال جادهی جفیر و حدود کیلومتر ۳۵ جادهی اهواز ـ خرمشهر موازی جادهی جفیر ـ طلاییه ساخته‌اند. بخشی از کانال سلمان که ابتدای جنگ آن را برای آب اندازی در منطقه احداث کرده بودند زیر یکی از پل‌های این جاده قرار گرفت. جادهی هویزه و جاده‌ای که به یادمان شهدای هویزه می‌رسد از این جاده جدا می‌شوند. در عملیات‌های بدر و خیبر قرارگاه تاکتیکی خاتم‌الانبیا (ص) در ابتدای این جاده قبل از کانال سلمان و در فاصله‌ی ۱۰۰ متری شمال آن قرار داشت.
پادگان حمید
تجهیزات یدکی هواپیما‌های جنگنده بمب‌افکن اف ۴ در پادگان حمید نگهداری می‌شد. روز ۷ مهر سال ۱۳۵۹ پادگان حمید با همه‌ی امکاناتش دست عراقی‌ها افتاد و نیرو‌های اسلام در ۱۹ اردیبهشت سال ۶۱ در مرحله‌ی دوم عملیات بیت‌المقدس پادگان حمید را آزاد کردند. عراقی‌ها قبل از عقب‌نشینی کلیه‌ی تاسیسات و امکانات پادگان حمید را منهدم کردند.
کوشک
کوشک نام روستا و بیابانی است در مسیر جادهی طلاییه که عراقی‌ها روزهای اول جنگ پس از اشغال پاسگاه طلاییه آن را اشغال کردند. روستا‌های دیگری هم در منطقه بود که جنگ اثری از آنها باقی نگذاشت. کوشک در مرحله‌ی دوم عملیات بیت‌المقدس آزاد شد و بعد در عملیات‌های رمضان و خیبر عقبه‌ی عملیاتی بود. بخشی از خاکریز‌های مثلثی معروف عراق که در عملیات رمضان از موانع اساسی پیش روی رزمندگان بود مقابل کوشک قرار داشت.
قتلگاه شهدای طلاییه
طلاییه تنها راه خشکی پشتیبانی عملیات خیبر و پاشنه آشیل عملیات بود و برای هر دو طرف بسیار مهم تصرف طلاییه به معنای مهم‌ترین زمینه‌ی تثبیت پیش روی ایران در محور‌های هور بود. از آن جا که عراق انتظار نداشت ایران از هور حمله کند، هور پیش از عملیات خیبر، موانع چندانی نداشت، اما طلاییه را با موانع بسیار مسلح کرده بود.
هورالهویزه
هورالهویزه از آب‌های راکد تشکیل شده و آب رودخانه‌های دجله کرخه نور، طیب دویرج و باران‌های فصلی وارد آن می‌شود. وجود نیزار‌ها و شکل طبیعی آنها موجب شده بود راه‌هایی برای تردد قایق‌ها ایجاد شود که به آنها آب‌راه می‌گفتند. مهم‌ترین نقاط هور جزایر شمالی و جنوبی مجنون‌اند و از لحاظ اقتصادی و نظامی بسیار با اهمیت پل‌های العزیر، القرنه و نشوه که روی جادهی بصره ـ العماره قرار دارند و رودخانه دجله از دیگر نقاط مهم منطقه‌اند.
کانال سوئیب
این کانال دو ضلع جنوبی جزیره مجنون جنوبی را احاطه کرده بود. آب این کانال از نهر سوئیب تامین می‌شد و عراق با استفاده از آب آن، آب کانال مرزی را تامین می‌کرد.
جاده طلاییه - فکه
جاده‌ای شمالی - جنوبی در مرز که آن را در شرق هور و موازی مرز ساخته‌اند. جاده‌های صاحب‌الزمان (عج) و جفیر به این جاده می‌رسند. توپ خانه‌ها و آتش‌بار‌های هوایی در حاشیه این جاده قرار داشتند و قرارگاه شناسایی نصرت که بعد از عملیات رمضان راه افتاد و محرمانه بود در انتهای این جاده قرار داشت.
قرارگاه شناسایی نصرت
پس از عملیات رمضان گزینه عملیات در هور نظر فرماندهی سپاه را به خود جلب کرد. قرارگاه شناسایی نصرت به فرماندهی علی هاشمی در منطقه شمالی جفیر به صورت محرمانه مأمور شناسایی در هور شد. یک سال شناسایی دقیق که با کمک نیرو‌های بومی هور انجام می‌شد زمینه عملیات خیبر را فراهم کرد.
جاده شهید همت
جاده‌ای شرقی غربی که جاده طلاییه را به جزیره‌ی شمالی می‌رساند.
پل خیبر
عملیات خیبر با عملیات‌های قبلی متفاوت بود. قبل از خیبر جنگ روی زمین بود، اما در خیبر جنگ در باتلاق‌ها، آب‌ها و نی‌های هورالهویزه بود. کار نیروها، زمینی، هوایی، هوانیروز، دریایی پشتیبانی و امداد سخت‌تر شده بود. سختی‌هایی که ابتکارات بی‌نظیری همراه داشت و پل خیبر یکی از آن ابتکار‌ها بود.
کانال مصنوعی مرزی
بعد از عملیات بیت‌المقدس، عراق بیشتر زمین‌های مرزی را با موانع زیاد پوشاند و مقابل القرنه تا طلاییه و از آنجا تا مقابل کوشک یک کانال غربی شرقی ایجاد کرد. عرض کانال ۳.۵ و عمق آن ۱.۵ متر است و آب آن را از کانال سوئیب تامین می‌کردند.
جاده خندق
جاده‌ای ۱۰ کیلومتری که نیرو‌های دشمن را در غرب دجله به بخش میانی هور وصل می‌کرد و اطرافش پوشیده از نی بود. در عملیات بدر این جاده به دست رزمندگان ایرانی افتاد.
بزرگراه بغداد بصره
بزرگراهی که از بصره آغاز می‌شود از القرنه، العزیر و شهر مهم العماره می‌گذرد و به بغداد وصل می‌شود. این بزرگراه تنها راه ارتباطی بغداد با خلیج فارس است و یکی از اهداف عملیات‌های بدر و خیبر قطع آن بود.
ایستگاه حسینیه
ایستگاه راه آهن حسینیه بین اهواز و خرمشهر بود و قبل از جنگ اطرافش تاسیسات و ساختمان‌های بسیاری ساخته بودند.
پاسگاه زید
پاسگاه زید در نوار مرزی ایران و عراق قرار دارد که از شمال شرقی جاده خاکی منشعب از ایستگاه حسینیه می‌گذرد.
کانال پرورش ماهی
کانالی که طولش ۲۹ و عرضش یک کیلومتر است. عمق آب در کناره‌هایش نیم متر است و در اواسط کانال به ۲.۵ متر هم می‌رسد.
منبع: کتاب روایت طاییه و زید؛ بخش هور در آتش؛ اثر شیرعلی جعفرنیا و سعید زاهدی
انتهای پیام/ 112
∎